Odpowiedzialność małżonka za zobowiązania publicznoprawne (składki i podatki) w ustroju rozdzielności majątkowej
Umowna rozdzielność majątkowa (art. 51 k.r.o.) Droga sądowa w sprawach ze stosunków publicznoprawnych
Umowa majątkowa, w której dochodzi do ustanowienia rozdzielności majątkowej, dokonuje zmiany zasad przynależności do majątku wspólnego lub majątków osobistych określonych kategorii praw majątkowych. Intercyza powoduje, że od określonej w niej chwili prawa danego rodzaju nabyte przez małżonków będą wchodziły do ich majątków osobistych albo do majątku wspólnego małżonków na innych, zmodyfikowanych zasadach, określonych w tej umowie. W treści umowy majątkowej małżeńskiej celowe jest skonkretyzowanie jej skutków poprzez wskazanie, jakie indywidualnie wskazane przedmioty majątkowe wejdą ewentualnie w wyniku tej umowy w skład majątku wspólnego, a jakie w skład majątków osobistych (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 1995 r., III CZP 32/95, OSNC 1995 nr 6, poz. 98 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2004 r., III CK 469/02, OSNC 2005 nr 5, poz. 85).
Z kolei zobowiązania podatkowe wobec pozostającego w związku małżeńskim podatnika powstają w sposób określony w Ordynacji podatkowej, a zakres odpowiedzialności z tego tytułu w odniesieniu do majątku wspólnego co do zasady nie zależy od zachowania drugiego z małżonków i wynika z mocy prawa. Decydujące znaczenie ma pozostawanie w związku małżeńskim i istnienie majątkowej wspólności małżeńskiej. Na tę kwestię zwracał uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 22 maja 2012 r., II UK 339/11 (OSNP 2013 nr 7-8, poz. 97) przyjmując, że na podstawie art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy systemowej odpowiedzialność majątkiem wspólnym dotyczy tylko tych zobowiązań składkowych, które powstały w czasie trwania wspólności majątkowej. W judykacie tym, dokonując wykładni art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej, stwierdzono ponadto, że w odniesieniu do uregulowań niejednoznacznych, dopuszczających zróżnicowaną wykładnię, należy wykluczyć taką interpretację, która prowadzić będzie do ograniczenia prawa własności, zwłaszcza osoby niebędącej dłużnikiem w zobowiązaniu podatkowym. Takim zaś ograniczeniem prawa własności współmałżonka podatnika jest rozszerzenie odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe na majątek wspólny.
W związku z tym, że zawarcie przez małżonków umowy majątkowej wyłączającej współwłasność małżeńską (obecnie po nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r., Dz.U. Nr 162, poz. 161, która weszła w życie w dniu 20 stycznia 2005 r., art. 47 § 1 KRO odwołuje się do umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową) stanowi odstępstwo prawne od zasady wspólności ustawowej, w art. 29 § 2 Ordynacji podatkowej ustawodawca zastrzegł, że skutki prawne umownego ograniczenia lub wyłączenia wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych przed tym dniem.
Ordynacja podatkowa nie zawiera dodatkowego warunku, analogicznego do tego z art. 47[1] KRO, iż do skuteczności umownego wyłączenia wspólności małżeńskiej jest poinformowanie organu rentowego o zawartej umowie i jej rodzaju.
W doktrynie prezentowany jest pogląd, do którego trafnie odwołują się skarżący w uzasadnieniu skargi, że skoro art. 29 Ordynacji podatkowej stanowi wyjątek od zasady wyrażonej w art. 26 tej ustawy, zgodnie z którym podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za wynikające ze zobowiązań podatkowych podatki, to jako unormowanie szczegółowe trzeba go wykładać ściśle, a nie rozszerzająco (por. M. Budziarek, Ordynacja podatkowa, Komentarz pod redakcją H. Dzwonkowskiego, Wydanie 4, Warszawa 2013, str. 288; A. Mariański, Odpowiedzialność małżonka i rozwiedzionego małżonka podatnika (płatnika, inkasenta) za zobowiązania podatkowe na gruncie ordynacji podatkowej, Palestra, 2000 nr 2-3, str. 16 -31 oraz A. Mariański, Odpowiedzialność małżonka za zobowiązania podatkowe, Monitor Podatkowy 2003 nr 2, str. 34).
Ordynacja podatkowa wyraźnie określa, że nie stosuje się jej przepisów do zobowiązań cywilnoprawnych bowiem reguluje ona kompleksowo zobowiązania publicznoprawne. Stąd, wbrew odmiennemu stanowisku Sądu drugiej instancji, mimo że słownik definicji zawartych w art. 3 Ordynacji podatkowej nie zawiera własnych definicji z zakresu prawa rodzinnego, to nie stanowi to argumentacji świadczącej o konieczności stosowania art. 471 KRO dla skuteczności regulacji zawartej w art. 29 § 2 Ordynacji podatkowej. Za taką wykładnią przemawia kategoryczne brzmienie § 2 art. 29 Ordynacji podatkowej, mówiącego o skutkach ograniczenia, zniesienia lub wyłączenia małżeńskiej wspólności majątkowej. Stąd, to nie świadomość organu rentowego takich wyłączeń, ale termin ich dokonania decyduje o zakresie odpowiedzialności współmałżonka za zobowiązania podatkowe małżonka (płatnika).
Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał, że autonomiczność i odrębność przepisów prawa ubezpieczeń społecznych wobec przepisów prawa cywilnego sprawia, iż na gruncie stosunków ubezpieczenia społecznego dopuszcza się tylko na zasadzie wyjątku stosowanie wskazanych expressis verbis regulacji cywilistycznych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 1999 r., II UKN 398/98, niepublikowany oraz z dnia 21 października 2008 r., II UKN 71/08, uzasadnienie do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2008 r., II UZP 8/07, OSNP 2008 nr 13-14, poz. 198). Również Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 26 maja 2010 r., P 29/08 (OTK-A 2010 nr 4, poz. 35) uznał, że stosunek ubezpieczenia społecznego jest specyficznym zobowiązaniem o charakterze publicznoprawnym. Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako zakład publiczny jest uprawniony do działań władczych wobec ubezpieczonych i płatników Zakładu. Polegają one na kształtowaniu przez organ administracji publicznej sytuacji drugiego podmiotu, zgodnie z prawem przedmiotowym (zob. Prawo administracyjne, red. J. Boć, Wrocław 2007, s. 364-365). Do tej sfery działań Zakładu Ubezpieczeń Społecznych należy między innymi egzekwowanie należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne.
Wobec powyższego twierdzenie, że do uniknięcia odpowiedzialności podatkowej (składkowej), obok zniesienia wspólności majątkowej, konieczne jest powiadomienie organu rentowego o zawartej umowie i jej treści (art. 471 KRO) nie znajduje uzasadnienia. Za takim stanowiskiem przemawia ponadto powiązanie art. 29 § 2 pkt 1 Ordynacji podatkowej z art. 111 § 1 tej ustawy, który stanowi, że członek rodziny podatnika odpowiada całym swym majątkiem solidarnie z podatnikiem prowadzącym działalność gospodarczą za zaległości podatkowe wynikające z tej działalności i powstałe w okresie, w którym stale współdziałał z podatnikiem przy jej wykonywaniu, osiągając korzyści z prowadzonej działalności. Zgodnie z § 4 art. 111 Ordynacji podatkowej przepis § 1 stosuje się również do małżonków, którzy zawarli umowę o ograniczeniu lub wyłączeniu wspólności majątkowej, których wspólność majątkowa została zniesiona przez sąd oraz małżonków pozostających w separacji.
Tym samym w stosunku do zobowiązań publicznoprawnych zakres zniesienia odpowiedzialności małżonka podatnika po zawarciu umowy majątkowej ma odmienne rygory niż wynikające z prawa cywilnego. Oznacza to, że odpowiedzialność współmałżonka za zobowiązania podatkowe małżonka powstałe po zawarciu umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową ustaje wskutek braku współdziałania z podatnikiem i nie czerpaniem korzyści z prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. A zatem zakres ograniczenia odpowiedzialności małżonka podatnika po zawarciu umowy wyłączającej (znoszącej) współwłasność małżeńską ma bardziej surowe rygory niż w prawie cywilnym. Z tych względów nie można podzielić stanowiska Sądów obu instancji, że przepis art. 29 § 2 Ordynacji podatkowej do skuteczności umownego wyłączenia wspólności małżeńskiej dodatkowo wymaga powiadomienia organu rentowego o zawarciu takiej umowy.
Suma powyższych uwag prowadzi do wniosku, że w przypadku zobowiązań składkowych skutkiem prawnym umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową jest wyłączenie odpowiedzialności współmałżonka za zobowiązania składkowe małżonka (płatnika) powstałe po dniu zawarcia tej umowy przy równoczesnym braku spełnienia przesłanek z art. 111 § 4 Ordynacji podatkowej (por. wyroki Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 29 sierpnia 2012 r., III AUa 1211/12, oraz z dnia 11 czerwca 2015 r., III AUa 36/15, czy wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29 lipca 2015 r., III AUa 1332/14).
Wyrok SN z dnia 28 czerwca 2016 r., II UK 364/16
Standard: 21824 (pełna treść orzeczenia)
Bez znaczenia zatem, z punktu widzenia cyt. art. 110 § 1 Ordynacji podatkowej,w szczególności odnośnie zakresu odpowiedzialności za zobowiązania, pozostaje podniesiony przez skarżącą faktyczny rozkład pożycia małżonków, który nastąpił w jej ocenie wcześniej niż orzeczono rozwód. Zupełny i trwały rozkład pożycia między małżonkami w myśl art. 56 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi przesłankę do rozwiązania przez sąd małżeństwa przez rozwód, nie wpływa natomiast na kwestię odpowiedzialności majątkowej za zobowiązania składkowe, jeżeli nie doszło wcześniej do zawarcia umowy o ograniczeniu wspólności ustawowej bądź o ustanowieniu rozdzielności majątkowej (art. 47 k.r.o.).
W rezultacie Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił, że odpowiedzialność apelującej za zobowiązania składkowe byłego małżonka winna być ograniczona do tych zaległości, które powstały w czasie trwania wspólności majątkowej, tj. od października 2010 r. do maja 2011 r. oraz należy uwzględnić odsetki za zwłokę powstałe, zgodnie z art. 110 § 2 pkt 2 Ordynacji podatkowej, do dnia uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód (27 lipca 2011 r.).
Na gruncie cyt. art. 110 Ordynacji podatkowej odpowiedzialność rozwiedzionego małżonka i byłego małżonka jest odpowiedzialnością solidarną, ograniczoną do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym. Dlatego w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego z 19 grudnia 2013 r., w sprawie III AUa 536/13, obok zasadniczej kwestii dotyczącej podstaw uchylenia zaskarżonego wyroku z powodu nieważności postępowania, ubocznie zwrócono uwagę na ułomność zaskarżonej decyzji i wskazano, że powyższe ograniczenie, wynikające wprost z treści art. 110 § 1 Ordynacji podatkowej, winno być wzięte pod uwagę przy ponownym rozpoznaniu niniejszej sprawy przez Sąd pierwszej instancji. Rozstrzygając odwołanie apelującej, Sąd powinien bądź ustalić wartość jej udziału w majątku wspólnym, bądź też - stosownie do art. 319 k.p.c. - zastrzec odwołującej się prawo powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na organiczną odpowiedzialność.
Wyrok SA w Łodzi z dnia 22 marca 2016 r., III AUa 745/15
Standard: 18507 (pełna treść orzeczenia)