Umowa o dofinansowanie z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej

O sprawach o zwrot świadczeń wypłaconych rolnikom w ramach wsparcia obszarów wiejskich Sąd Najwyższy wypowiadał się do tej pory kilkakrotnie (m.in. w wyrokach: z dnia 21 marca 2013 r., II CSK 241/12, Lex nr 1312529; z dnia 24 kwietnia 2013 r., IV CSK 621/12, Lex nr 1353258; z dnia 23 maja 2013 r., IV CSK 658/12, Lex nr 1365724; z dnia 12 czerwca 2013 r., II CSK 642/12, Lex nr 13630216). Wszystkie te orzeczenia zapadły w sprawach, w których udzielano wsparcia młodym rolnikom na podstawie umów zawartych w latach 2004-2005.

Podobnie jak w niniejszej sprawie, we wszystkich wymienionych sprawach (...) domagał się od beneficjentów tej pomocy "młodych rolników" zwrotu udzielonej dotacji z powodu nie uzupełnienia wykształcenia rolniczego w terminie wynikającym z umowy, co było jednym z warunków udzielenia wsparcia.

Analiza przytoczonych judykatów prowadzi do wniosku, że w dotychczasowym orzecznictwie w sprawach o zwrot świadczeń wypłaconych rolnikom w ramach wsparcia obszarów wiejskich z (...) dopuszcza się w określonych okolicznościach faktycznych możliwość stosowania art. 5 k.c. w związku z naruszeniem obowiązku uzupełnienia wykształcenia przez młodych rolników, uzyskujących wspólnotową pomoc inwestycyjną. Chociaż podkreśla się w nim konieczność powściągliwego stosowania tego przepisu z uwagi na pochodzenie środków pomocowych i zasad nimi dysponowania, to jednak zarazem zastrzega się, że także podmioty prawa publicznego, od których wymaga się troski o ochronę interesów państwa, powinny dbać o to, by kierując się interesem powszechnym, nie krzywdzić nikogo swoim postępowaniem. Sąd Najwyższy uznał za właściwe, w ramach konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego, położenie akcentu na celu przepisów i treści społecznej i gospodarczej stosunku prawnego łączącego strony, a w szczególności konieczności uwzględnienia nie tylko przyczyn i rozmiaru naruszenia umownego obowiązku, ale także, czy pomimo tego naruszenia, polegającego tylko na przekroczeniu terminu uzupełnienia kwalifikacji zawodowych, przy jednoczesnym przeznaczeniu przez beneficjenta całości uzyskanej pomocy na modernizację gospodarstwa rolnego, zrealizowany został cel pomocy, udzielonej w ramach wspólnotowej pomocy inwestycyjnej, jednoznacznie określony w pkt 18 i 20 preambuły do rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z (...) Wynika z nich, że celem tej pomocy jest zmodernizowanie gospodarstw rolnych i poprawa ich rentowności, a przyznanie szczególnych korzyści młodym rolnikom miało ułatwić im nie tylko założenie gospodarstw, ale także ich strukturalne dostosowanie.

Zwraca się jednak uwagę, że zastosowanie zawartej w art. 5 k.c. klauzuli generalnej należy poprzedzić stwierdzeniem, że nie wchodzą w rachubę inne regulacje, które pozwalałyby wyłączyć bądź ograniczyć odpowiedzialność beneficjenta udzielonej pomocy finansowej. Taką regulacją jest art. 39 ust. 1 rozporządzenia Komisji (WE) nr 814/2004 ustanawiającego szczególne zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999. Brzmienie tego przepisu jest następujące: "Bez uszczerbku dla rzeczywistych okoliczności, które należy uwzględnić w indywidualnych przypadkach, Państwa Członkowskie mogą uznać, w szczególności następujące kategorie siły wyższej" i dalej następuje wyliczenie sześciu kategorii siły wyższej w punktach od a do f. Wystąpienie którejkolwiek z nich jest podstawą do zwolnienia beneficjenta udzielonej pomocy od obowiązku zwrotu przyznanych mu środków, mimo niewywiązania się z przewidzianych w umowie wymagań warunkujących przyznanie tych środków. Sformułowanie "bez uszczerbku dla rzeczywistych okoliczności, które należy uwzględnić w indywidualnych przypadkach" trzeba rozumieć w ten sposób, że mogą zaistnieć takie indywidualne okoliczności (przypadki), które usprawiedliwią niewywiązanie się przez rolnika z umowy, mimo niewystąpienia którejkolwiek z kategorii siły wyższej, wymienionych w katalogu zawartym w tym przepisie.

Innymi słowy, katalog przyczyn wymienionych, jako siła wyższa nie wyczerpuje wszystkich przyczyn usprawiedliwiających zwolnienie od obowiązku zwrotu w całości lub w części otrzymanego świadczenia, gdyż mogą wystąpić jeszcze inne, niewymienione w nim okoliczności, które także mogą uzasadniać zwolnienie od tego obowiązku. Rzecz jasna, muszą to być okoliczności wyjątkowe, zbliżone w swojej istocie do kategorii wymienionych we wspomnianym katalogu, a więc takie, których, pomimo podjętych przez zobowiązanego starań, nie dało się przezwyciężyć. Trzeba dodać, że w załączniku nr 9 do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 września 2004 r. w sprawie Uzupełnienia Sektorowego Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006", (Dz. U. Nr 207, poz. 2117), w którym wymieniono okoliczności o charakterze siły wyższej, uznane za takie przez państwo polskie, podany tam katalog ma charakter otwarty, co wynika z poprzedzających go słów "w szczególności". Oznacza to, że również na gruncie tego przepisu można uznać także inne okoliczności za przyczyny usprawiedliwiające niewypełnienie warunków umowy o przyznanie świadczeń.

Wypada przy tym zauważyć, iż spośród czterech wymienionych wyżej spraw, tylko w jednej z nich (IV CSK 658/12) Sąd Najwyższy wydał rozstrzygnięcie jednoznacznie niekorzystne dla beneficjenta pomocy - oddalające jego skargę kasacyjną. Wyrok ten zapadł w stanie faktycznym, w którym pozwany beneficjent podczas trwania umowy nie podjął próby uzupełnienia wykształcenia, nie zwracał się do (...) z wnioskiem o przedłużenie terminu do wykonania tego obowiązku, ani o zwolnienie od niego z powodu siły wyższej, nie zwracał się też o wyjaśnienie zapisów umowy, a nade wszystko faktycznie zaprzestał prowadzenia gospodarstwa rolnego przed upływem pięciu lat od uzyskania dofinansowania.

W sprawie IV CSK 621/12 zapadło rozstrzygnięcie jednoznacznie korzystne dla beneficjenta pomocy, gdyż oddalono w niej skargę kasacyjną (...) od wyroku oddalającego powództwo. Ze stanu faktycznego tej sprawy wynika, że pomimo niewielkiego opóźnienia pozwanego w wykonaniu jednego z obowiązków umownych (uzupełnienia wykształcenia), nie stanęło to na przeszkodzie prawidłowemu zrealizowaniu celu uzyskanej pomocy, czyli modernizacji gospodarstwa rolnego przez młodego rolnika. Przewidywalnym zaś skutkiem wyegzekwowania uprawnienia przez Agencję, byłoby zaprzepaszczenie celu całego przedsięwzięcia, zarówno w aspekcie indywidualnym (pozwanego, jako młodego rolnika prowadzącego gospodarstwo), jak i ogólnym - realizacji programu wsparcia i rozwojowi obszarów wiejskich. Przytoczone okoliczności uzasadniały w tym przypadku zastosowanie art. 5 k.c.

Z kolei w dwóch pozostałych sprawach zaskarżone wyroki zostały uchylone i sprawy przekazano sądom drugiej instancji do ponownego rozpoznania.

W sprawie II CSK 241/12 był to wyrok oddalający powództwo (...). Ustalono w niej, że przyczyny, które spowodowały opóźnienie w zdobyciu przez pozwanego formalnych kwalifikacji rolniczych, były niezależnie od niego. Przyczyną uchylenia wyroku był brak rozważenia istotnego kontekstu prawnego, a mianowicie, czy można je uznać za okoliczności, które zgodnie z art. 39 ust. 1 rozporządzenia nr 817/2004 "należy uwzględnić w indywidualnych przypadkach" oraz czy pozwany dołożył staranności, aby w odpowiednim terminie uprzedzić powoda, że nie zdąży ukończyć szkoły rolniczej w umówionym czasie z przyczyn od niego niezależnych.

W sprawie II CSK 642/12 był to wyrok zasądzający zwrot pomocy, w którym sąd meriti przyjął, że dalsze prowadzenie gospodarstwa rolnego i ostateczne uzupełnienie wykształcenia przez pozwanego nie uprawnia do zastosowania art. 5 k.c. Z tym poglądem Sąd Najwyższy się nie zgodził.

Wyrok SA w Białymstoku z dnia 21 lutego 2014 r., I ACa 724/13

Standard: 18415 (pełna treść orzeczenia)