Pomoc społeczna a ubezpieczenia społeczne

Osoba niezdolna do pracy z powodu choroby może uzyskać świadczenia, realizujące jej konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego albo przez zastosowanie konstrukcji ubezpieczenia społecznego, albo przez zastosowanie konstrukcji pomocy społecznej. Konstrukcje te znacznie różnią się między sobą, gdyż z woli ustawodawcy oparte są na innych zasadach. Zasady te rozróżniane były wyraźnie w dotychczasowym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (zob. wyroki TK z: 31 marca 2008 r., sygn. P 20/07, OTK ZU nr 2/A/2008, poz. 31 oraz 25 czerwca 2013 r., sygn. P 11/12). W orzeczeniach tych podkreślono, że podstawowe różnice dotyczą podmiotowego kręgu osób upoważnionych do świadczeń oraz sposobu nabycia prawa do nich.

Po pierwsze, pomoc społeczna jest udzielana jednostce i rodzinie, natomiast ubezpieczenia społeczne bezpośrednio obejmują jednostkę, co oczywiście może oddziaływać na sytuację rodziny, lecz w sposób pośredni. Pomoc społeczna obejmuje, co do zasady, wszystkie osoby fizyczne, ubezpieczenia społeczne obejmują zaś osoby ubezpieczone (ewentualnie członków ich rodzin).

Po drugie, ubezpieczenia społeczne są ściśle związane z pracą zarobkową osób fizycznych. Mają one zapewnić im dochód w sytuacji niezdolności do wykonywania pracy i osiągania zarobków. Celem pomocy społecznej jest zaś ingerencja w te sfery, w których zagrożony jest byt poszczególnych jednostek, niezależnie od wykonywanej przez nie pracy zarobkowej.

Po trzecie, pomoc społeczna ma charakter nieekwiwalentny. Natomiast świadczenia z ubezpieczeń społecznych mają charakter wzajemny w tym znaczeniu, że wiążą się ze wzajemnymi świadczeniami (składką), do których odprowadzania zobligowany jest ubezpieczony.

Wyrok TK z dnia 31 lipca 2014 r., SK 28/13, OTK-A 2014/7/81, Dz.U.2014/1061

Standard: 2409 (pełna treść orzeczenia)

Obszernie odnośnie do relacji między ubezpieczeniem społecznym a pomocą społeczną wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 31 marca 2008 r., sygn. P 20/07, OTK ZU nr 2/A/2008, poz. 31). Według Trybunału ubezpieczenia społeczne i pomoc społeczna to elementy systemu zabezpieczenia społecznego, ale pomiędzy pomocą społeczną a ubezpieczeniem społecznym jest zdecydowanie więcej różnic niż podobieństw.

Przede wszystkim inny jest zakres podmiotowy i przedmiotowy każdej z dziedzin. Pomoc społeczna może być udzielana jednostce i rodzinie, natomiast ubezpieczenia bezpośrednio obejmują jednostkę, a przyznane świadczenie jedynie pośrednio może oddziaływać na sytuację rodziny. Pomoc społeczna obejmuje co do zasady całą ludność, ubezpieczenia zaś ubezpieczonych (członków ich rodzin). Ubezpieczenia społeczne ściśle związane są z pracą zarobkową - mają one zapewnić dochód w sytuacji niezdolności do wykonywania pracy i osiągania zarobków. Pomoc społeczna natomiast ingeruje wszędzie tam, gdzie zagrożony jest byt jednostki. Odmiennie przedstawia się także pojęcie ryzyka socjalnego, gdyż ryzyko to w pomocy społecznej jest zdecydowanie większe.

Wiele różnic dotyczy także samych świadczeń. Jest to między innymi bezekwiwalentność pomocy społecznej, podczas gdy świadczenia ubezpieczeniowe mają charakter wzajemny (świadczenie w zamian za składkę).

Świadczenia z pomocy społecznej odznaczają się dużą elastycznością, dostosowane są do indywidualnych przypadków.

Ubezpieczenia natomiast operują schematami, uwzględniającymi pewne typy sytuacji, bez możliwości różnicowania w zależności od konkretnych potrzeb (por. I. Sierpowska, Prawo pomocy społecznej, Warszawa 2007, s. 29 i nast.). Świadczenia ubezpieczeniowe mają charakter roszczeniowy, podczas gdy przyznawanie świadczeń z opieki społecznej opiera się w dużej mierze na uznaniowości. W innym wyroku Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że pomoc społeczna ma w odniesieniu do ubezpieczenia i zaopatrzenia społecznego charakter uzupełniający (wyrok z 29 września 1993 r., sygn. K 17/92, OTK w 1993 r., cz. II, s. 297 i n., podobnie wyrok, sygn. SK 15/01). Podobnie, w wyroku z 20 listopada 2001 r., sygn. SK 15/01), Trybunał uznał, że pomoc społeczna jest ostatnim ogniwem w systemie zabezpieczenia społecznego i ma charakter uzupełniający. Polityka udzielania pomocy przez państwo winna brać pod uwagę subsydiarny charakter pomocy w stosunku do aktywności samego zainteresowanego w staraniach o znalezienie i podjęcie pracy. Ilustracją tego aspektu jest, zdaniem Trybunału "nałożenie w art. 1 ust. 3 ustawy na osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej obowiązku współudziału w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej."

Wyrok TK z dnia 25 czerwca 2013 r., P 11/12, OTK-A 2013/5/62, Dz.U.2013/804

Standard: 2410 (pełna treść orzeczenia)

Ubezpieczenia społeczne i pomoc społeczna to elementy systemu zabezpieczenia społecznego, ale pomiędzy pomocą społeczną a ubezpieczeniem społecznym jest zdecydowanie więcej różnic niż podobieństw. Przede wszystkim inny jest zakres podmiotowy i przedmiotowy każdej z dziedzin. Pomoc społeczna może być udzielana jednostce i rodzinie, natomiast ubezpieczenia bezpośrednio obejmują jednostkę, a przyznane świadczenie jedynie pośrednio może oddziaływać na sytuację rodziny. Pomoc społeczna obejmuje co do zasady całą ludność, ubezpieczenia zaś ubezpieczonych (członków ich rodzin). Ubezpieczenia społeczne ściśle związane są z pracą zarobkową - mają one zapewnić dochód w sytuacji niezdolności do wykonywania pracy i osiągania zarobków. Pomoc społeczna natomiast ingeruje wszędzie tam, gdzie zagrożony jest byt jednostki. Odmiennie przedstawia się także pojęcie ryzyka socjalnego, gdyż ryzyko to w pomocy społecznej jest zdecydowanie większe. Wiele różnic dotyczy także samych świadczeń. Jest to między innymi bezekwiwalentność pomocy społecznej, podczas gdy świadczenia ubezpieczeniowe mają charakter wzajemny (świadczenie w zamian za składkę). Świadczenia z pomocy społecznej odznaczają się dużą elastycznością, dostosowane są do indywidualnych przypadków. Ubezpieczenia natomiast operują schematami, uwzględniającymi pewne typy sytuacji, bez możliwości różnicowania w zależności od konkretnych potrzeb (por. I. Sierpowska, Prawo pomocy społecznej, Warszawa 2007, wyd. II, s. 29 i nast.). Świadczenia ubezpieczeniowe mają charakter roszczeniowy, podczas gdy przyznawanie świadczeń z opieki społecznej opiera się w dużej mierze na uznaniowości. Pomoc finansowa w celu złagodzenia skutków suszy nie ma charakteru roszczeniowego. Przyznanie tego świadczenia pieniężnego zależy od określonych wymagań stawianych beneficjentowi i od zaistnienia innych zdarzeń faktycznych i prawnych. Wymagania te (np. dotyczące kręgu osób uprawnionych do pomocy) mogą być formułowane przez prawodawcę z uwzględnieniem szerokiej swobody ustawodawczej.

Wyrok TK z dnia 31 marca 2008 r., P 20/07, OTK-A 2008/2/31, Dz.U.2008/57/350

Standard: 2411 (pełna treść orzeczenia)