Bezskuteczność czynności prawnej (art. 84 Pr.Up.)

Art. 84 ust. 1 u.p.u. stanowi normę zabezpieczającą cel postępowania upadłościowego, którego przejawem, jest takie ukształtowanie sytuacji prawnej upadłego, by efektywnie i szybko spieniężyć majątek poddany temu rodzajowi egzekucji uniwersalnej.

Umieszczenie w umowie zapisu umożliwiającego wypowiedzenie czy odstąpienie od umowy w razie niewykonania czy wadliwego wykonania zobowiązania przez drugą stronę, czy też popadnięcia przez nią w zwłokę i zastrzeżenie w związku z tym uprawnienia do naliczania kary umownej, nie wskazuje na chęć obejścia przepisów prawa upadłościowego czy sprzeczność z celami tego postępowania, a jest powszechnie praktykowaną klauzulą umowną, występującą częstokroć w sytuacjach niezwiązanych z upadłością, w razie dobrego stanu majątkowego strony.

Art. 84 u.p.u. w brzmieniu obowiązującym do 2 maja 2009 r., tj. wejścia w życie ustawy z dnia 6 marca 2009 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. Nr 53, poz. 434, dalej: "ustawa nowelizująca") stanowił, iż zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego, którego stroną jest upadły, są możliwe jedynie według przepisów ustawy, a czynność prawna dokonana z naruszeniem ustawy jest bezskuteczna wobec masy upadłości, nawet, jeżeli umowa stron przewiduje inny skutek. W świetle takiej regulacji, w powiązaniu z uprawnieniami syndyka wynikającymi z art. 98 ust. 1 i 2 u.p.u., nie budziło wątpliwości, iż kontrahent upadłego nie może wykonywać uprawnień prawnokształtujących po ogłoszeniu upadłości i pozbawiony jest w zasadzie wpływu na losy umowy, niezależnie od przyczyny, dla której umowa wzajemna nie jest jeszcze wykonana w całości. Zgodnie natomiast przyjmowano, iż w przypadku, gdy syndyk zażąda wykonania umowy, to związany jest sytuacją prawną upadłego istniejącą w chwili ogłoszenia upadłości. Ponadto, w doktrynie, przeważał pogląd, prezentowany z odwołaniem do wykładni funkcjonalnej, iż przepis art. 84 u.p.u. nie stanowi przeszkody do podejmowania czynności prawnych prowadzących do zmiany czy wygaśnięcia stosunku prawnego łączącego upadłego, wszędzie tam, gdzie upoważnia do tego prawo materialne, jeżeli nie pozostaje to w sprzeczności z przepisami u.p.u. i nie prowadzi do ich obejścia.

Natomiast art. 84 ust. 1 u.p.u. w brzmieniu nadanym mu ustawą nowelizującą, uchyla dotychczasowy zakaz dokonywania przez kontrahenta upadłego czynności prawnokształtujących prowadzących do zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego, a w to miejsce wprowadza klauzulę generalną pozwalającą na stwierdzenie bezskuteczności jedynie tych postanowień umownych, których stroną jest upadły, które uniemożliwiają lub utrudniają osiągnięcie celu postępowania upadłościowego. Z uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej wynika, iż przyczyną zmiany było przyjęcie, że przepis ten w dotychczasowym brzmieniu był interpretowany, jako podstawa wykluczenia po ogłoszeniu upadłości wszelkich czynności prawnych prowadzących do zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego, którego stroną jest upadły, co jest sprzeczne z celem, któremu ta regulacja miała służyć. Uznano, iż nie powinno budzić żadnych wątpliwości, że w sytuacji, gdy po ogłoszeniu upadłości syndyk nie wykonuje zobowiązań z umów, które pozostają w mocy, po tej dacie, druga strona powinna mieć możliwość wypowiedzenia umowy na zasadach ogólnych, a proponowana w miejsce dotychczasowej regulacji klauzula generalna, pozwoli na pominięcie tylko tych postanowień umownych, które uniemożliwiałyby lub utrudniały osiągnięcie celu postępowania upadłościowego (Sejm RP VI Kadencji, nr druku: 654).

Zmiana art. 84 u.p.u. wskazuje, iż nie było intencją ustawodawcy pozbawienie kontrahenta upadłego skorzystania z uprawnień wynikających z umowy, których nie zdążył wykorzystać przed ogłoszeniem upadłości, lecz tylko takich, które pozostają w opozycji do celów postępowania upadłościowego. Nie przekonuje stanowisko, iż pominięcie przez ustawodawcę wprost zagadnienia, czy strona może na zasadach ogólnych odstąpić od umowy, jeżeli prawo to nabyła przed ogłoszeniem upadłości, przemawia za odebraniem jej tego uprawnienia.

W literaturze przedmiotu wykładnia art. 84 ust. 1 u.p.u. nie jest pozbawiona rozbieżności, wskazuje się na jego ogólnikowość, nieprecyzyjność, niemożność jednoznacznej identyfikacji w oparciu o jego treść bezskutecznych w stosunku do masy postanowień umownych oraz możliwość dowolnej interpretacji, stwarzającej zagrożenia dla pewności obrotu gospodarczego.

Niewątpliwie bezskuteczność w rozumieniu art. 84 ust. 1 u.p.u. następuje z mocy prawa i dotyczy postanowienia umowy uniemożliwiającego lub utrudniającego osiągnięcie celów postępowania upadłościowego. Zostały one określone w art. 2 u.p.u., z którego wynika, iż postępowanie upadłościowe należy prowadzić tak, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą - dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane.

W orzecznictwie i doktrynie wskazywano, iż jako postanowienia bezskuteczne wobec masy upadłości na tej podstawie prawnej można kwalifikować przykładowo: pactum de non petendo, pactum de non cedendo, umowne prawo pierwokupu, ustanowione na składnikach mienia upadłego, umowne ograniczenia dotyczące zbywania składników mienia upadłego, pactum in favorem tertii na podstawie, którego świadczenie należne upadłemu miałaby otrzymać osoba trzecia - jako mające oczywiście negatywny wpływ na realizację celów postępowania upadłościowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2011 r., V CSK 204/10, nie publ.). Rozszerzając ten katalog, można przyjąć, iż taki charakter ma również skorzystanie z umownego prawa odstąpienia, w opozycji do żądania syndyka wykonania umowy, gdyby uniemożliwiało to zachowanie dotychczasowego przedsiębiorstwa dłużnika, czy jego sprzedaż w całości lub uzyskanie przez masę upadłości znacznego zysku.

Stosowanie klauzuli generalnej z art. 84 ust. 1 u.p.u. powinno być, rozważone w okolicznościach konkretnej sprawy, z uwzględnieniem kryteriów obiektywnych i odniesione każdorazowo do celów postępowania upadłościowego.

Wyrok SN z dnia 9 sierpnia 2016 r., II CSK 733/15

Standard: 18206 (pełna treść orzeczenia)