Wierzytelności i inne prawa majątkowe przeniesione przez upadłego na wierzyciela w celu zabezpieczenia wierzytelności w masie upadłości (art. 70[1] p.u.)

Art. 70[1] w powiązaniu z art. 336 ust. 2 pr. upadł. nie regulują precyzyjnie wszystkich aspektów związanych z sytuacją prawną wierzyciela upadłościowego zabezpieczonego przez przeniesienie na niego własności rzeczy lub innego prawa, które - w braku tego przeniesienia -  wchodziłoby w skład masy upadłości. Dotyczy to m.in. legitymacji do dochodzenia wierzytelności przysługującej upadłemu, przeniesionej powierniczo na  wierzyciela w celu zabezpieczenia jego wierzytelności (por. wyrok SN z dnia 1 grudnia 2017 r., I CSK 170/17). Mimo że zgodnie z  art. 70[1] pr. upadł. zabezpieczony wierzyciel nie może żądać wyłączenia przedmiotu zabezpieczenia z masy upadłości, wierzytelność przelana na zabezpieczenie nie jest składnikiem majątku upadłego (por. art. 62 pr. upadł.), co mogłoby przemawiać za tym, że legitymację do jej dochodzenia powinien zachować wierzyciel.

Należy jednak mieć na względzie, że art. 70[1] pr. upadł. nie tylko wyłącza prawo wierzyciela powierniczego do domagania się wyłączenia przedmiotu zabezpieczenia z masy upadłości, lecz nakazuje także odpowiednie stosowanie do wierzytelności zabezpieczonych przez przeniesienie własności rzeczy lub innego prawa przepisów ustawy dotyczących zastawu i wierzytelności zabezpieczonych zastawem, co rozwija art. 336 ust. 2 pr. upadł., według którego zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonych m.in. przez przeniesienie na wierzyciela innej wierzytelności, następuje na podstawie odpowiednio stosowanych przepisów o  zaspokojeniu wierzytelności zabezpieczonej zastawem. Z punktu widzenia zaspokojenia wierzycieli upadłościowych przedmioty i prawa upadłego, przeniesione przez upadłego na wierzyciela w celu zabezpieczenia jego wierzytelności, należy zatem traktować tak, jak przedmioty obciążone przez upadłego zastawem, a zatem, jakby były one elementem masy upadłości, choć nimi nie są. Zabezpieczony w ten sposób wierzyciel, podobnie jak wierzyciel zastawniczy, jest uwzględniany na liście wierzytelności, a następnie podlega zaspokojeniu z funduszów masy upadłości w ramach tzw. prawa odrębności, a  zatem na podstawie odrębnego planu obejmującego podział sumy uzyskanej z likwidacji rzeczy lub prawa będącego przedmiotem zabezpieczenia (art. 339 pr. upadł.).

Jeżeli udzielone przez upadłego zabezpieczenie polega na przelewie wierzytelności, powołane unormowania nie stwarzają podstaw do ograniczenia ich  zakresu zastosowania do w istocie wyjątkowych sytuacji, w których świadczenie zostało skutecznie spełnione na rzecz cedenta (upadłego) i znajduje się w masie upadłości. Nie negując argumentów, które mogą przemawiać za zróżnicowanym ujęciem uprawnień syndyka w sytuacji, w której przedmiotem przewłaszczenia jest rzecz, w zależności od tego, czy rzecz ta znajduje się w  posiadaniu syndyka, czy zabezpieczonego wierzyciela lub osoby trzeciej, dystynkcje te nie mogą racjonalnie odnosić się do przedmiotu zabezpieczenia w  postaci wierzytelności. Za niejasne należało uznać w tym kontekście stanowisko skarżącej wytykające Sądowi Apelacyjnemu zaniechanie zbadania, czy można uznać, że wierzytelność znajdowała się we władaniu syndyka. Jeżeli świadczenie nie zostało spełnione, wierzytelność - w celu zaspokojenia wierzyciela w ramach odrębnego podziału funduszów masy upadłości - powinna być ściągnięta do masy upadłości lub zbyta (por. art. 331 pr. upadł.), to zaś należy do syndyka (art. 308 pr. upadł.). Zastrzegając na rzecz zabezpieczonego wierzyciela prawo do odrębnego zaspokojenia z funduszów masy upadłości, ustawodawca preferuje model kolektywnego zaspokojenia, wprawdzie w uprzywilejowany sposób, ale pod kontrolą syndyka, w miejsce zaspokojenia indywidualnego, co w przypadku praw zastawniczych może mieć miejsce tylko wyjątkowo (por. art. 327-329 pr. upadł.). Rozwiązanie to pozwala także zapewnić partycypację wierzyciela zabezpieczonego powierniczo w kosztach likwidacji masy upadłości, na równi z wierzycielami zabezpieczonymi hipoteką i zastawem (art. 345 ust. 1 pr. upadł.).

Założenie, że syndykowi przysługuje prawo ściągnięcia do masy upadłości wierzytelności przelanej przez upadłego tytułem zabezpieczenia, nie niweczy prawa majątkowego przysługującego zabezpieczonemu wierzycielowi, lecz rzutuje na jego kształt. Modyfikacja ta jest uzasadniona przez wzgląd na specyfikę upadłości i zabezpieczający cel przelewu, który sprawia, że cesja nie prowadzi do całkowitego zerwania związku między majątkiem dłużnika (upadłego), a cedowaną wierzytelnością. Przyznanie syndykowi uprawnienia do dochodzenia wierzytelności pozwala ponadto odciążyć sąd procesowy od wątpliwości dotyczących skuteczności przelewu na zabezpieczenie względem masy upadłości. Ich rozstrzygnięcie powinno nastąpić w postępowaniu upadłościowym, przy podejmowaniu decyzji o konieczności sporządzenia odrębnego planu podziału. Z  reguły to syndyk dysponuje także dokumentami potwierdzającymi istnienie cedowanej wierzytelności i wiedzą o jej sytuacji prawnej, niezbędną do odparcia zarzutów dłużnika. Legitymacja czynna syndyka zwiększa tym samym efektywność dochodzenia wierzytelności, które z reguły i tak wymagałoby zaangażowania z jego strony w postępowaniu sądowym.

Wyrok SN z dnia 28 października 2021 r., IV CSKP 48/21

Standard: 80889 (pełna treść orzeczenia)

W myśl art. 70[1] p.u.n. przepisów o wyłączeniu z masy upadłości nie stosuje się do rzeczy, wierzytelności i innych praw majątkowych przeniesionych przez upadłego na wierzyciela w celu zabezpieczenia wierzytelności. Do przedmiotów tych oraz do zabezpieczonych w ten sposób wierzytelności stosuje się odpowiednio przepisy ustawy dotyczące zastawu i wierzytelności zabezpieczonych zastawem.

Art. 70[1] p.u.n., ujmując rzecz w pewnym uproszczeniu, przeistacza pozycję wierzyciela ze statusu właściciela fiducjarnego na pozycję zastawnika, co należy traktować jako sytuację o charakterze wyjątkowym. 

Brak jest podstawy prawnej w przepisach p.u.n. do żądania przez syndyka wydania przedmiotu przewłaszczenia przez posiadającego przedmiot przewłaszczenia właściciela fiducjarnego (albo osobę trzecią, jeżeli posiada ona przedmiot przewłaszczenia na podstawie relacji zbudowanej pomiędzy właścicielem fiducjarnym a osobą trzecią).

Wierzyciel, z uwagi na regulację art. 70[1] p.u.n., nie ma roszczenia o wyłączenie rzeczy z masy upadłości, której jest fiducjarnym właścicielem. Syndyk ma natomiast prawo do zbycia przedmiotu przewłaszczenia w ramach przepisów o likwidacji masy upadłości. Syndyk może dokonać owego zbycia w ramach sprzedaży przedsiębiorstwa albo jego zorganizowanej części, wreszcie w ramach indywidualnego zbywania poszczególnych praw, stosownie do przyjętej w danym postępowaniu koncepcji likwidacji masy upadłości. Osoba trzecia, która nabędzie przedmiot przewłaszczenia od syndyka, nabędzie go skutecznie (por. art. 313 ust. 1 p.u.n.).

Regulacja art. 70[1] p.u.n. w istocie rzeczy wprowadza, niezwykle rzadki w prawie, wyjątek od zasady nemo in alium plus iuris transferre potest quam ipse habet. W uzasadnieniu projektu ustawy wspomniano, że "proponowane rozwiązanie, choć narusza zasadę, że nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada, nie jest sprzeczne z konstytucyjną ochroną własności, ponieważ chodzi o tzw. własność powierniczą, przeniesioną wyłącznie dla zabezpieczenia wierzyciela (causa cavendi), a w wyniku likwidacji przedmiotów przewłaszczonych nie dochodzi do uszczuplenia praw wierzyciela (właściciela powierniczego), albowiem w postępowaniu upadłościowym korzysta on w pełni z prawa do  zaspokojenia się z sumy uzyskanej w wyniku likwidacji przedmiotu. Rzecz ma się więc identycznie jak w przypadku, gdyby on sam dokonał spieniężenia przedmiotu".

Założenie ustawodawcy co do równości sytuacji, w której przedmiot przewłaszczenia spienięża syndyk i sam właściciel fiducjarny, budzi jednak pewne zastrzeżenia. Po pierwsze, w sytuacji gdy przedmiot przewłaszczenia spienięża syndyk, to nie przekazuje on wierzycielowi zabezpieczonemu przewłaszczeniem na zabezpieczenie całej kwoty uzyskanej jako cena sprzedaży, ale dokonuje potrąceń, o których mowa w art. 345 ust. 1 p.u.n. Po drugie, jeżeli przedmiot przewłaszczenia jest składnikiem przedsiębiorstwa, a syndyk będzie miał trudności w zbyciu przedsiębiorstwa i będzie dokonywana przecena przedsiębiorstwa, indywidualna sprzedaż przedmiotu przewłaszczenia mogłaby prowadzić do uzyskania korzystniejszej ceny.

Właściciel fiducjarny jest pełnoprawnym właścicielem przewłaszczonych rzeczy. Pogląd ten wzmacnia stanowisko, w myśl którego, gdyby przedmiot przewłaszczenia znajdował się we władaniu wierzyciela albo osoby trzeciej na mocy stosunku istniejącego pomiędzy wierzycielem a tą osobą trzecią, wówczas regulacja art. 70[1] p.u.n. nie miałaby zastosowania. Wierzyciel mógłby wówczas zaspokoić się z przedmiotu przewłaszczenia, w szczególności poprzez jego sprzedaż i zaspokojenie się z ceny sprzedaży. W takim przypadku syndyk byłby obowiązany do kontroli czynności wierzyciela w zakresie prawidłowości zaspokojenia z przedmiotu przewłaszczenia. W przypadku uzyskania przez wierzyciela ewentualnej nadwyżki, musiałby przekazać ją do masy upadłości.

Gdyby nie treść art. 70[1] p.u.n. właściciel powierniczy mógłby domagać się wyłączenia z masy upadłości. Z kolei nie powinno być sporne, że zgodnie z art. 70 p.u.n. żądanie wyłączenia musi być poprzedzone trybem postępowania upadłościowego, przewidzianym w art. art. 73 i art. 74 ust. 1 p.u.n. Zasada ta jednak odnosi się tylko w stosunku do żądania wyłączenia. 

Art. 70[1] p.u.n. ogranicza tylko możliwość domagania się przez niego wyłączenia z masy upadłości rzeczy, wierzytelności i innych praw majątkowych przeniesionych przez upadłego na wierzyciela w celu zabezpieczenia wierzytelności. Co więcej, w przypadku wytoczenia przez niego powództwa o ustalenie, nie będzie mógł być podniesiony argument o braku interesu prawnego z uwagi na istnienie możliwości wytoczenia powództwa o wyłączenie z masy upadłości, gdyż art. 70[1] p.u.n. wprost wyłączył taką możliwość. Zatem badania występowania interesu prawnego będzie musiało odbyć się na podstawie innych okoliczności, ale w trakcie merytorycznego rozpoznania sprawy.

Postanowienie SN z dnia 24 czerwca 2019 r., III CSK 243/17

Standard: 69085 (pełna treść orzeczenia)