Odpowiedzialność rolnika prowadzącego przedsiębiorstwo (gospodarstwo rolne) na podstawie art. 435 k.c.

Podstawą do przyjęcia odpowiedzialności rolnika na zasadzie ryzyka jest uznanie gospodarstwa rolnego za przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody (art. 435 KC). W związku z tym należy rozważyć, czy gospodarstwo rolne (w rozumieniu przepisów ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych) może być uznane za przedsiębiorstwo w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego.

Zgodnie z art. 55[1] KC przedsiębiorstwo jest zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Niewątpliwie jednym z rodzajów działalności gospodarczej jest działalność rolnicza. Wynika to również z definicji działalności gospodarczej zawartej w art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej, bowiem w myśl tego przepisu działalność gospodarcza to zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Działalność rolnicza zalicza się do zarobkowej działalności wytwórczej, a zatem nie ma przeszkód by gospodarstwo rolne można było uznać za przedsiębiorstwo.

Na powyższe wskazywał również w uzasadnieniu wyroku z dnia 15 lutego 2008 roku Sąd Najwyższy prezentując stanowisko, że „uznanie gospodarstwa rolnego za przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (art. 435 § 1 KC) możliwe jest tylko wówczas, gdy prowadzenie produkcji wytwórczej (roślinnej, zwierzęcej, sadowniczej itp.) oraz uzyskiwanie jej efektów pozostaje w bezpośrednim związku ze stanem nasycenia i wykorzystywania urządzeń poruszanych za pomocą sił przyrody, w takiej relacji, że od stopnia wykorzystania tych sił zależy w ogóle funkcjonowanie gospodarstwa w zakresie określonego rodzaju produkcji i uzyskiwania jej efektów, a nie tylko ułatwienie ich osiągnięcia”.

Ocena, czy przedsiębiorstwo należy do kategorii wskazanej w art. 435 KC musi być przy tym dokonywana z uwzględnieniem faktycznego znaczenia określonych technologii w działalności przedsiębiorstwa oraz na podstawie uznania, czy możliwe byłoby osiągnięcie zakładanych celów produkcyjnych bez użycia sił przyrody. Pojęcie ruchu przedsiębiorstwa odnosi się do funkcjonowania przedsiębiorstwa jako całości, a nie tylko do ruchu jego poszczególnych elementów oraz urządzeń. Związek między ruchem a szkodą występuje zatem wtedy, gdy szkoda nastąpiła w wyniku zdarzenia funkcjonalnie powiązanego z działalnością przedsiębiorstwa, choćby nie było bezpośredniej zależności pomiędzy użyciem sił przyrody, a szkodą (wyrok SN z dnia 23 maja 2012 roku, I PK 198/11).

Jak stanowi art. 435 § 1 KC prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch tego przedsiębiorstwa bądź zakładu, chyba że zajdą okoliczności egzoneracyjne wyłączające tę odpowiedzialność.

Dla uznania, że rolnik ponosi odpowiedzialność za daną szkodę na zasadzie ryzyka ma znaczenie nie tylko fakt uznania danego gospodarstwa rolnego za przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, ale także związek konkretnej szkody z ruchem gospodarstwa opartym na siłach przyrody. Celem wprowadzenia odpowiedzialności na zasadzie ryzyka jest bowiem ochrona poszkodowanego w związku z prowadzeniem przez określone podmioty rodzajów działalności, które w swej istocie stwarzają pewne szczególne zagrożenie, mogące zrealizować się niezależnie od czyjegoś zaniedbania.

Należy zatem uznać, że użyte w art. 435 § 1 KC sformułowanie odpowiedzialność za „szkodę wyrządzoną na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa” oznacza szkodę wyrządzoną przez ten rodzaj ruchu, do którego w konkretnej sytuacji dochodzi na skutek wykorzystania sił przyrody. Nie chodzi natomiast o jakąkolwiek szkodę związaną z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa (gospodarstwa).

Jak zauważył Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 15 kwietnia 2013 roku, w sprawie o sygn. III APa 8/13 - podstawową przesłankę odpowiedzialności na podstawie art. 435 § 1 KC stanowi ryzyko wyrządzenia szkody związane z działalnością gospodarczą. Przesłaniem tego unormowania jest więc powinność naprawienia szkody przez tego, kto prowadzi przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody. Odpowiedzialność ta powstaje bez względu na winę prowadzącego przedsiębiorstwo, a także bez względu na to, czy szkoda nastąpiła w warunkach bezprawnego zachowania odpowiedzialnego. Nie wyklucza jej okoliczność, że działalność przedsiębiorstwa była w pełni zgodna z prawnie określonymi wymaganiami.

Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1 kwietnia 2011 roku, w sprawie o sygn. II PK 233/10 - związek przyczynowy pomiędzy ruchem przedsiębiorstwa a szkodą występuje na gruncie art. 435 § 1 KC wtedy, gdy uszczerbek nastąpił w wyniku zdarzenia funkcjonalnie powiązanego z działalnością przedsiębiorstwa.

Mając powyższe na względzie, Sąd Apelacyjny stoi na stanowisku, że gospodarstwo rolne prowadzone przez M. K. mogłoby być uznane za przedsiębiorstwo lub zakład wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody. Przemawia za tym, chociażby jego wyposażenie w takie składniki jak kombajn zbożowy napędzany paliwem płynnym, a zatem wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody.

W następstwie powyższego, możliwa staje się odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, tymczasem na gruncie niniejszej sprawy, Sąd I instancji pominął tę podstawę prawną roszczenia powódki. Powódka, co prawda wskazała na inną podstawę odpowiedzialności ubezpieczonej to jednak nie bez znaczenia jest fakt, że zgodnie z zasadą iura novit curia - powód nie jest zobowiązany do przytoczenia podstawy prawnej roszczenia, a jeżeli z powołanych w pozwie okoliczności faktycznych wynika, że roszczenie jest uzasadnione w całości bądź w części to należy go w takim zakresie uwzględnić chociażby powód nie wskazał podstawy prawnej albo przez niego przytoczona okazała się błędna (tak SN w wyrokach z 27 marca 2007 roku r., II CSK 524/07, z 6 grudnia 2006 r., IV CSK 269/06).

Wyrok SA w Białymstoku z dnia 29 maja 2014 r., I ACa 120/14

Standard: 17908 (pełna treść orzeczenia)

W pierwszej kolejności zauważyć wypada, że podstawą do uznania, iż rolnik ponosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka jest uznanie gospodarstwa rolnego za przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, o którym mowa w art. 435 KC. Sąd Apelacyjny nie dostrzega żadnych przeszkód, aby gospodarstwo rolne uznać za rodzaj przedsiębiorstwa, skoro działalność rolnicza niewątpliwie jest zarobkową działalnością wytwórczą. Na powyższe, wskazał również w uzasadnieniu wyroku z dnia 15 lutego 2008 roku Sąd Najwyższy prezentując stanowisko, że „uznanie gospodarstwa rolnego za przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (art. 435 § 1 KC) możliwe jest tylko wówczas, gdy prowadzenie produkcji wytwórczej (roślinnej, zwierzęcej, sadowniczej itp.) oraz uzyskiwanie jej efektów pozostaje w bezpośrednim związku ze stanem nasycenia i wykorzystywania urządzeń poruszanych za pomocą sił przyrody, w takiej relacji, że od stopnia wykorzystania tych sił zależy w ogóle funkcjonowanie gospodarstwa w zakresie określonego rodzaju produkcji i uzyskiwania jej efektów, a nie tylko ułatwienie ich osiągnięcia”. Ocena, czy przedsiębiorstwo należy do kategorii wskazanej w art. 435 KC musi być przy tym dokonywana z uwzględnieniem faktycznego znaczenia określonych technologii w działalności przedsiębiorstwa oraz na podstawie uznania, czy możliwe byłoby osiągnięcie zakładanych celów produkcyjnych bez użycia sił przyrody.

Pojęcie ruchu przedsiębiorstwa odnosi się do funkcjonowania przedsiębiorstwa jako całości, a nie tylko do ruchu jego poszczególnych elementów oraz urządzeń. Związek między ruchem i szkodą występuje zatem wtedy, gdy szkoda nastąpiła w wyniku zdarzenia funkcjonalnie powiązanego z działalnością przedsiębiorstwa, choćby nie było bezpośredniej zależności pomiędzy użyciem sił przyrody, a szkodą (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2012 r., I PK 198/11).

Przenosząc powyższe na grunt przedmiotowej sprawy Sąd Apelacyjny stwierdza, że funkcjonowanie gospodarstwa rolnego należącego do J. G. opiera się na wykorzystaniu sił przyrody. W kontekście prawidłowych ustaleń Sądu Okręgowego nie budzi zastrzeżeń, że ma ono specjalistyczny charakter, koncentrując się na uprawie zboża i hodowli drobiu (gęsi) na dość znaczną skalę. Tak określony profil działalności z całą pewnością wymaga wykorzystania szeregu specjalistycznych maszyn i urządzeń, których funkcjonowanie opiera się na działaniu sił przyrody. Wprawdzie, teoretycznie można wyobrazić sobie prowadzenie gospodarstwa bez tego rodzaju sprzętu, ale w praktyce jest to niemożliwe.

Prowadzenie gospodarstwa rolnego związane jest bowiem z posiadaniem odpowiednich maszyn, które wraz z gruntem i inwentarzem stanowią zorganizowaną całość gospodarczą. W przekonaniu Sądu Apelacyjnego, słuszny jest pogląd Sądu Okręgowego, że jedynym z takich urządzeń jest właśnie piła tarczowa. Nie mogło ujść uwadze, że przedmiotowe urządzenie pozwalało uzyskiwać na potrzeby niniejszego gospodarstwa drewno, które notabene pochodziło z przynależnego do gospodarstwa lasu.

Sąd Apelacyjny dostrzega, że nie są pozbawione racji twierdzenia apelacji pozwanego, że użyta jako źródło energii siła przyrody stanowić powinna siłę napędową przedsiębiorstwa jako całości, by jego istnienie i praca uzależnione były od wykorzystywania sił przyrody, bez użycia których przedsiębiorstwo nie mogłoby realizować celów, dla których zostało stworzone (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2004 roku, II CK 397/02). Chybione są jednak jego dalsze wywody zmierzające do przekonania o tym, że praca przy pile tarczowej nie stanowiła siły napędowej gospodarstwa jako całości, stanowiąc wyłącznie działanie wspomagające. Uchodzi bowiem uwadze skarżącego, że z niewadliwych ustaleń Sądu Okręgowego wynika, iż wypadek ubezpieczeniowy nastąpił podczas przygotowywania drewna na potrzeby prowadzonej w gospodarstwie rolnym ubezpieczonego hodowli drobiu. W ocenie Sądu Apelacyjnego, czynność ta ma niewątpliwy i bezpośredni związek z hodowlą zwierząt, skoro jak zeznał właściciel tego gospodarstwa (...) drewno było przeznaczone, między innymi na ogrzewanie pomieszczenia, w którym przebywały małe gęsi. Za Sądem I instancji przyjąć więc trzeba, że przedmiotowa szkoda pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z gospodarstwem rolnym (...). Oczywiście rację ma pozwany, że w zakresie odpowiedzialności na podstawie art. 435 § 1 KC nie istnieje domniemanie, że szkoda pozostaje w związku z ruchem przedsiębiorstwa i okoliczność tę należy wykazać, przy czym ciężar dowodu tego faktu spoczywa zgodnie z ogólnymi zasadami (art. 6 KC) na poszkodowanym, który z faktu tego wywodzi skutki prawne (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2009 r., V CSK 352/08), ale poczynione wyżej rozważania potwierdzają, że powód wywiązał się z tego obowiązku w należyty sposób.

Wyrok SA w Białymstoku z dnia 16 stycznia 2014 r., I ACa 828/13

Standard: 17910 (pełna treść orzeczenia)