Wpływ świadczeń ubezpieczeniowych na zakres odpowiedzialności odszkodowawczej

Płacenie składek przez osobę objętą ubezpieczeniem społecznym przyjmowane jest jako okoliczność uzasadniająca kumulację a nie kompensację świadczeń z ubezpieczenia osobowego i odszkodowania należnego na podstawie prawa cywilnego.

Uchwała SN z dnia 14 września 2016 r., III CZP 35/16

Standard: 44488 (pełna treść orzeczenia)

Przy ocenie wpływu świadczeń ubezpieczeniowych na zakres odpowiedzialności odszkodowawczej przeważa pogląd, że decydujące znaczenie ma też to, kto finansował składki na ubezpieczenie, gdyż fakt, iż finansował je poszkodowany przemawia za kumulacją, a przeciwko kompensacji świadczeń. Istotne znaczenie przypisuje się także istnieniu regresu przysługującego osobie trzeciej spełniającej świadczenie będące źródłem korzyści, wskazując, że istnienie takiego regresu wobec dłużnika przesądza konieczność kompensacji, dłużnik bowiem nie może być zobowiązany do dwukrotnego świadczenia z tytułu tej samej szkody.

W literaturze przeważa pogląd, że zasadą jest, iż świadczenia z ubezpieczenia społecznego podlegają zaliczeniu na poczet odszkodowania, jednak nie dotyczy to zasiłku pogrzebowego, który – podobnie jak inne zasiłki i zapomogi – nie podlega zaliczeniu na poczet odszkodowania przysługującego z tytułu poniesienia kosztów pogrzebu. Większość publikacji powołuje się bez szerszej argumentacji na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1981 r., III CZP 6/81.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące stosowania konstrukcji compensatio lucri cum damno do świadczeń należnych z ubezpieczenia społecznego nie jest jednolite. Przyjmuje się powszechnie, że przysługująca poszkodowanemu na podstawie art. 444 § 2 lub art. 446 § 2 k.c. renta odszkodowawcza (wyrównawcza) jest pomniejszana o należną rentę z ubezpieczenia społecznego, a obowiązek zwrotu kosztów leczenia przewidziany w art. 444 § 1 k.c. obejmuje tylko te koszty, które nie zostały pokryte z ubezpieczenia zdrowotnego (np. uchwała SN z dnia 14 stycznia 1977 r., III CZP 58/76 oraz wyroki SN z dnia 7 lutego 1962 r., 2 CR 868/61, z dnia 4 lipca 2002 r., I CKN 837/00, z dnia 7 stycznia 2004 r., III CK 181/02, z dnia 14 października 2004 r., I UK 4/04 i z dnia 13 grudnia 2007 r., I CSK 384/07, OSP 2009, nr 2, poz. 20).

Konsekwentnie należy też przyjąć, że przewidziany w art. 446 § 1 k.c. obowiązek zwrotu kosztów leczenia zmarłej osoby poszkodowanej ogranicza się tylko do tych kosztów, które nie zostały pokryte z ubezpieczenia zdrowotnego.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa natomiast stanowisko, że świadczenia przysługujące od zakładu pracy lub Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na podstawie tzw. ustaw wypadkowych, nie podlegają zaliczeniu na poczet odszkodowania należnego według prawa cywilnego, choć uważa się je za świadczenia z ubezpieczenia społecznego (np. wyroki z dnia 21 października 2003 r., I CK 410/02, z dnia 12 października 1999 r., II UKN 141/99, z dnia 11 stycznia 2000 r., II UKN 258/99, z dnia 27 sierpnia 1969 r., I PR 224/69, z dnia 18 marca 1968 r., II PR 41/68 oraz uchwała pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 23 kwietnia 1965 r., III PO 3/65).

Nie podlega także zaliczeniu odprawa pośmiertna wypłacana na podstawie art. 93 k.p. jako niemająca charakteru odszkodowawczego (por. m.in. wyrok SN z dnia 3 marca 1980 r., II CR 148/80).

Nie podlegają też zaliczeniu na odszkodowanie należne za wyrządzenie szkody na osobie świadczenia z ubezpieczeń osobowych (od następstw nieszczęśliwych wypadków), chyba że przepisy tzw. rozporządzeń komunikacyjnych stanowiły inaczej.

Sąd Najwyższy, podobnie jak przeważająca część przedstawicieli doktryny uznał, że przeciwko stosowaniu compensatio lucri cum damno w tych sytuacjach przemawia to, iż uszczerbek i korzyść nie są wynikiem tego samego zdarzenia, gdyż korzyść jest skutkiem zawarcia umowy ubezpieczenia i zakład ubezpieczeń, spełniając umówione świadczenie, umarza jedynie swoje własne zobowiązanie wobec uprawnionego. Stwierdził też, że świadczenia z ubezpieczeń osobowych nie mają charakteru odszkodowawczego; przysługują w umówionej, zryczałtowanej kwocie niezależnie od wysokości szkody i tego, czy szkoda w ogóle wystąpiła, ich celem nie jest zwolnienie z długu sprawcy szkody, lecz przysporzenie korzyści poszkodowanemu. Składki na ubezpieczenie są płacone przez poszkodowanego lub jego zakład pracy w celu pełniejszego wynagrodzenia szkody na osobie, a nie po to, by złagodzić odpowiedzialność sprawcy (por. m.in. uchwała z dnia 23 kwietnia 1965 r., III PO 3/65, uchwała (7) z dnia 27 marca 1961 r., 1 CO 27/67, uchwała pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 15 listopada 1968 r., III PZP 29/68 oraz wyroki z dnia 24 sierpnia 1962 r., 2 CR 971/61, z dnia 25 maja 1970 r., I CR 209/70, z dnia 31 sierpnia 1981 r., IV CR 293/81 i z dnia 27 stycznia 2004 r., II CK 376/02).

Przytoczone argumenty wyznaczają przyjmowane przez Sąd Najwyższy kryteria stosowania konstrukcji compensatio lucri cum damno w sytuacji, w której poszkodowanemu czynem niedozwolonym przysługiwały świadczenia z ubezpieczenia społecznego lub ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków oraz świadczenia odszkodowawcze na podstawie przepisów prawa cywilnego, a żaden przepis nie rozstrzygał kwestii kumulacji lub zaliczania tych świadczeń. Kryteria te należy uwzględnić także przy rozważaniu, czy istnieją podstawy do zastosowania instytucji compensatio lucri cum damno do świadczeń przysługujących z tytułu zasiłku pogrzebowego i odszkodowania należnego na podstawie art. 446 § 1 k.c. z tytułu poniesienia kosztów pogrzebu.

Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 15 maja 2009 r., III CZP 140/08

Standard: 17864 (pełna treść orzeczenia)