Zażalenie na odmowę dopuszczenia do udziału w sprawie (art. 56 § 3 k.p.k.)

Uzyskanie i utrzymanie przez pokrzywdzonego swojego statusu, a w konsekwencji – pozycji strony procesu karnego, ma, z perspektywy przysługujących mu z tego tytułu uprawnień, fundamentalne znaczenie. Tym samym pozbawienie pokrzywdzonego prawa do zaskarżenia postanowienia sądu odbierającego mu status oskarżyciela posiłkowego ubocznego albo status pokrzywdzonego in toto istotnie ogranicza ochronę jego praw i interesów w procesie karnym.

W związku z powyższym – w ślad za wyrokiem o sygn. K 12/15 – należy stwierdzić, że zaskarżony przepis spowodował odebranie prawa do poddania kontroli instancyjnej postanowienia w przedmiocie utraty przez zainteresowany podmiot statusu oskarżyciela posiłkowego ubocznego, a przez to strony, z wszelkimi związanymi z tym konsekwencjami karnoprocesowymi, co było w jawnej dysproporcji z wartością efektywności, sprawności i szybkości procesu karnego.

Pozbawienie pokrzywdzonego prawa do zaskarżenia orzeczenia sądu odbierającego mu status oskarżyciela posiłkowego ubocznego (jak również pozbawienie podmiotu statusu pokrzywdzonego, co automatycznie powoduje utratę statusu oskarżyciela posiłkowego ubocznego) nie przechodzi zatem testu proporcjonalności – nie jest środkiem najmniej dolegliwym ani niezbędnym w rozumieniu art. 31 ust. 3 Konstytucji – oraz narusza prawo do zaskarżania orzeczeń sądowych wydanych w pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji).

Wziąwszy powyższe pod uwagę, Trybunał stwierdza, że art. 56 § 3 k.p.k., w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r., tj. dnia poprzedzającego wejście w życie art. 1 pkt 13 ustawy z 2013 r., w zakresie wyłączającym dopuszczalność zaskarżenia zażaleniem postanowienia wydanego na podstawie art. 56 § 2 k.p.k. odnoszącego się do oskarżyciela posiłkowego ubocznego, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Wyrok TK z dnia 3 października 2018 r., SK 5/16

Standard: 17780

Pozbawienie pokrzywdzonego prawa do zaskarżenia orzeczenia sądu odbierającego mu status oskarżyciela posiłkowego, o którym mowa w art. 56 § 3 k.p.k., narusza konstytucyjne prawo do zaskarżania orzeczeń sądowych wydanych w pierwszej instancji – art. 78 Konstytucji. W zakresie, w jakim wyłącza dopuszczalność zaskarżenia zażaleniem postanowienia wydanego na podstawie art. 56 § 2 k.p.k. odnoszącego się do oskarżyciela posiłkowego, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Możliwość wzięcia przez pokrzywdzonego udziału w postępowaniu karnym przed sądem jako strony w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego jest uzależniona od złożenia przez niego w odpowiednim terminie, o charakterze prekluzyjnym, oświadczenia o działaniu albo przyłączeniu się do procesu (art. 54 § 1 i art. 55 § 3 k.p.k.).

Oświadczenie o działaniu lub o przyłączeniu się do procesu może być złożone aż do rozpoczęcia przewodu sądowego, czyli do zwięzłego przedstawienia przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia (art. 385 § 1 k.p.k.). Oświadczenia o działaniu lub o przyłączeniu się w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego do procesu karnego przed sądem mają charakter konstytutywny i prowadzą do nabycia przez podmiot lub instytucję, która je składa, statusu strony procesu.

Oświadczenia o działaniu lub o przyłączeniu się w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego do jurysdykcyjnego procesu karnego są składane do sądu prowadzącego postępowanie i podlegają przez niego badaniu. Oznacza to, że oświadczenia pokrzywdzonego składane na podstawie art. 54 § 1 albo art. 55 § 3 k.p.k. wszczynają postępowanie incydentalne, mające na celu sprawdzenie, czy podmiot lub instytucja, które uzyskały status oskarżyciela posiłkowego, powinny być stroną jurysdykcyjnego procesu karnego. W postępowaniu tym sąd sprawdza, czy oświadczenia złożone na podstawie art. 54 § 1 albo art. 55 § 3 k.p.k. pochodzą od podmiotu lub instytucji uprawnionej – pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49 k.p.k. – oraz czy oświadczenia te zostały złożone z zachowaniem terminu. Postępowanie to może zakończyć się w dwojaki sposób. W przypadku, gdy sąd uznaje, że oświadczenia złożone na podstawie art. 54 § 1 albo art. 55 § 3 k.p.k. zostały złożone przez osoby lub instytucje uprawnione w terminie, nie ma konieczności wydawania postanowienia deklarującego taki stan prawny. Skutki prawne wywołane przez złożenie oświadczeń na podstawie art. 54 § 1 albo art. 55 § 3 k.p.k. pozostają w mocy. Natomiast w przypadku, gdy sąd uznaje, że oświadczenia, o których stanowią art. 54 § 1 oraz art. 55 § 3 k.p.k., zostały złożone przez podmiot lub instytucję nieuprawnioną albo po terminie ustawowym, wydaje postanowienie, że oskarżyciel posiłkowy (uboczny) nie może brać udziału w jurysdykcyjnym procesie karnym. Zgodnie z art. 56 § 3 k.p.k. postanowienie to nie podlega zaskarżeniu.

Wydanie przez sąd postanowienia o tym, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w jurysdykcyjnym procesie karnym, powoduje pozbawienie podmiotu lub instytucji statusu strony postępowania karnego przed sądem i wszelkich wiążących się z nim uprawnień. Nie oznacza to jednak, że pokrzywdzony wskutek takiej decyzji jest całkowicie pozbawiony możliwości obrony swoich praw i udziału w procesie karnym. Kodeks postępowania karnego przewiduje bowiem sytuacje, gdy pokrzywdzony może działać w jurysdykcyjnym procesie karnym niezależnie od tego, czy ma status strony. Przejawia się to w możliwości złożenia wniosku o naprawienie szkody lub krzywdy (art. 49a k.p.k. w związku z art. 46 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz. U. z 2017 r. poz. 2204, ze zm.), zaspokojenia roszczeń wynikających z przestępstwa z ulegających przepadkowi przedmiotów poręczenia majątkowego lub ściągniętych sum poręczenia majątkowego, gdy w inny sposób nie można uzyskać naprawienia szkody (art. 269 § 1 k.p.k.), udziału pokrzywdzonego w posiedzeniu sądu w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania (art. 341 § 1 k.p.k.), udziału pokrzywdzonego w posiedzeniu sądu w przedmiocie skazania oskarżonego bez rozprawy (art. 343 § 5 k.p.k.), udziału pokrzywdzonego w posiedzeniu sądu w przedmiocie umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności oskarżonego i zastosowania doń środków zabezpieczających (art. 354 pkt 2 k.p.k.) oraz możliwości zaskarżenia wyroku warunkowo umarzającego postępowanie (art. 444 k.p.k.).

Nie ulega jednak wątpliwości, że porównanie uprawnień, jakie mogą być wykonywane w jurysdykcyjnym procesie karnym przez pokrzywdzonego będącego oskarżycielem posiłkowym oraz uprawnień, które mogą być wykonywane przez pokrzywdzonego bez względu na to, czy jest stroną tego procesu, prowadzi do wniosku, iż pozbawienie go statusu oskarżyciela posiłkowego istotnie ogranicza obronę jego praw i interesów w procesie karnym.

Konfrontując art. 56 § 3 k.p.k. w zaskarżonym zakresie z art. 78 Konstytucji, należy zauważyć, że przyznana pokrzywdzonemu możliwość uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego, z procesowego punktu widzenia incydentalna, z punktu widzenia pozycji procesowej oraz uprawnień pokrzywdzonego ma fundamentalne znaczenie. Wystarczy wskazać, że pokrzywdzony, uzyskując status oskarżyciela posiłkowego, staje się stroną procesu karnego z wszelkimi związanymi z tym korzyściami prawnymi, przewidzianymi przepisami prawa. Do uprawnień oskarżyciela posiłkowego jako strony postępowania należą w szczególności: prawo do złożenia wniosku o wyłączenie sędziego (art. 42 § 1 k.p.k.), prawo do ustanowienia pełnomocnika (art. 87 § 1 k.p.k.), prawo do udziału w posiedzeniu sądu (art. 96 § 1 k.p.k.), prawo do zgłoszenia wniosku o przywrócenie terminu (art. 126 § 1 k.p.k.), prawo do złożenia wniosku o sprostowanie protokołu rozprawy lub posiedzenia (art. 152 k.p.k.), prawo dostępu do akt i sporządzania z nich odpisów (art. 156 § 1 k.p.k.), prawo do uzyskania nieodpłatnie uwierzytelnionego odpisu każdego orzeczenia (art. 157 § 1 k.p.k.), prawo do złożenia wniosku o przeprowadzenie dowodu (art. 167 k.p.k.), prawo do zadawania pytań osobie przesłuchiwanej (art. 171 § 2 k.p.k.), prawo do zabrania głosu podczas rozprawy w każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu (art. 367 k.p.k.), prawo do wnoszenia środków odwoławczych od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji (art. 425 § 1 k.p.k.). Kwestia utrzymania statusu strony w procesie karnym jest zatem niebagatelna dla zainteresowanego tym statusem pokrzywdzonego. Pozbawienie go możliwości zaskarżenia postanowienia odmawiającego mu tego statusu narusza jego konstytucyjne prawo podmiotowe wyrażone w art. 78 Konstytucji. Pozostaje jednak rozważyć, czy wyłączenie tej zaskarżalności nie jest uzasadnionym wyjątkiem, o którym stanowi art. 78 zdanie drugie Konstytucji.

Wyłączenie zaskarżalności postanowień wydawanych na podstawie art. 56 § 2 k.p.k. wprowadzone w kwestionowanym przepisie może być uznane za przydatne do osiągnięcia efektywności, sprawności czy szybkości procesu karnego przed sądem. Momenty te są uznawane za współtworzące przesłankę porządku publicznego z art. 31 ust. 3 Konstytucji, uzasadniającą ograniczenie korzystania z prawa lub wolności. Z drugiej jednak strony należy podkreślić, że nawet jeżeli rozpoznanie środków zaskarżenia na postanowienia wydawane na podstawie art. 56 § 2 k.p.k. powodowałoby, w jakimś stopniu, spowolnienie postępowania karnego przed sądem na jego początkowym etapie, to taki skutek jest równoważony przez zmniejszenie ryzyka niedopuszczenia do udziału w jurysdykcyjnym procesie karnym pokrzywdzonego, który powinien brać w nim udział. Redukcja takiego ryzyka ma istotne znaczenie ze względu na to, że postępowanie karne przed sądem prowadzone bez udziału podmiotu lub instytucji, którzy powinni być jego stronami, jest obarczone istotną wadą, mogącą powodować konieczność jego prowadzenia od początku. W konsekwencji zakaz zażalenia, któremu przyświeca idea dbałości o ekonomię, sprawność i szybkość procesu karnego, może w niektórych przypadkach doprowadzić nawet do konieczności powtórzenia tego procesu, co ze wspomnianą ideą pozostaje w konflikcie.

O ile jednak wspomniane wyłączenie może być przydatne dla osiągnięcia wymienionych celów, o tyle nie spełnia przesłanki konieczności (niezbędności). Wyłączenie zaskarżalności przedmiotowego postanowienia z pewnością nie jest najmniej uciążliwym środkiem wiodącym do osiągnięcia efektywności, sprawności czy szybkości procesu karnego.

Należy zauważyć, że dokonywana przez sąd na podstawie art. 56 § 2 k.p.k. – niezaskarżalna na mocy art. 56 § 3 k.p.k. – ingerencja w prawo oskarżyciela posiłkowego (ubocznego) do udziału w procesie karnym ma charakter pełny i definitywny. Podkreślenia wymaga także to, że kontrolowany przepis odejmuje prawo do zaskarżenia orzeczenia wydanego nie w jakimkolwiek postępowaniu, ale w postępowaniu sądowym, co w kontekście prawa do sądu, wyrażonego w art. 45 ust. 1 Konstytucji, nabiera wyjątkowego znaczenia. Standardy konstytucyjne w tej materii wymagają szczególnego uzasadnienia ograniczenia, a tym bardziej odjęcia prawa konstytucyjnego. Oskarżyciel posiłkowy wskutek rozstrzygnięcia sądu nie może brać udziału w postępowaniu karnym przed sądem, traci status oskarżyciela posiłkowego i wszystkie wiążące się z nim uprawnienia. Ryzyko bezpodstawnego pozbawienia oskarżyciela posiłkowego udziału w procesie karnym nie jest przy tym równoważone przez jakikolwiek inny mechanizm procesowy. Nie sposób zatem mówić o najmniejszej uciążliwości (dolegliwości) w sytuacji pozbawienia pokrzywdzonego prawa do udziału w procesie karnym w roli strony. Uzyskanie i utrzymanie przez pokrzywdzonego pozycji strony procesu karnego ma bowiem, z perspektywy przysługujących mu z tego tytułu uprawnień, fundamentalne znaczenie. Tym samym pozbawienie pokrzywdzonego prawa do zaskarżenia postanowienia sądu odbierającego mu status oskarżyciela posiłkowego istotnie ogranicza ochronę jego praw i interesów w procesie karnym.

Warto podkreślić, że prawodawca nie dostrzega takiej konieczności co do podobnej sytuacji procesowej – a contrario z art. 56 § 3 k.p.k. dopuszcza zażalenie na postanowienie odmawiające statusu oskarżyciela subsydiarnego. Jest tak, mimo że przesłanki odmowy, określone w art. 56 § 2 k.p.k., są w istocie tożsame. Różnica polega na tym, że w miejsce terminowego oświadczenia o przystąpieniu do postępowania wchodzi złożenie w terminie aktu oskarżenia. W zasadzie niespełnienie już tylko jednej z przesłanek proporcjonalności sensu largo przez kontrolowany przepis zwalnia Trybunał Konstytucyjny z badania, czy pozostałe przesłanki zostały spełnione. Niemniej, zdaniem Trybunału, kontrolowany art. 56 § 3 k.p.k. nie spełnia także przesłanki proporcjonalności sensu stricto. Odjęte prawo do poddania kontroli instancyjnej postanowienia odbierającego pokrzywdzonemu status oskarżyciela posiłkowego, a przez to strony, z wszelkimi związanymi z tym konsekwencjami karnoprocesowymi, pozostaje w dysproporcji z wartością efektywności, sprawności i szybkości procesu karnego.

Wyrok TK z dnia 16 maja 2018 r., K 12/15

Standard: 17781