Cechy systemu ubezpieczeń społecznych

O przysługiwaniu i rozmiarze świadczeń z ubezpieczeń społecznych - poza wystąpieniem określonych ryzyk ubezpieczeniowych - decyduje w wypadku każdego ubezpieczonego wiele czynników indywidualnych (np. dotychczasowy i przyszły przebieg pracy zawodowej, formy jej wykonywania, różne zdarzenia losowe, kwota już uiszczonych składek ubezpieczeniowych, kontynuowanie ich opłacania), których nie sposób uwzględnić na poziomie rozważań ogólnych. Z tego powodu, dla uznania, że rozpatrywane zróżnicowanie nie uchybia wymogowi proporcjonalności, najistotniejsze jest obowiązywanie w systemie ubezpieczeń społecznych zasady wzajemności, zakładającej istnienie odpowiedniej relacji pomiędzy uprawnieniami i obowiązkami stron stosunku ubezpieczeniowego.

System ubezpieczeń społecznych opiera się na zasadach powszechności i obligatoryjności (zob. wyroki TK: z 22 czerwca 1999 r., sygn. K 5/99; z 24 kwietnia 2006 r., sygn. P 9/05; z 12 lutego 2008 r., sygn. SK 82/06): jeżeli określona osoba posiada tytuł ubezpieczenia o charakterze obowiązkowym, powinność opłacania składek ubezpieczeniowych nie jest uzależniona od woli płatnika tych składek, lecz powstaje z mocy prawa. Trzeba przy tym zastrzec, że system ubezpieczeń społecznych opiera się na zasadzie samofinansowania, zgodnie z którą środki pieniężne przeznaczone na wypłatę rozważanych świadczeń w razie ziszczenia się ryzyk ubezpieczeniowych powinny pochodzić z gromadzonych na wskazany cel składek wpłacanych przez osoby ubezpieczone (por. wyrok TK z 13 grudnia 2007 r., sygn. SK 37/06). Z założenia zatem finansowanie tych świadczeń przez budżet państwa powinno mieć charakter subsydiarny, chociaż w praktyce niedobór środków koniecznych do realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych jest i musi być ostatecznie pokrywany właśnie z budżetu.

Wyrok TK z dnia 12 lipca 2012 r., P 24/10, OTK-A 2012/7/79, Dz.U.2012/841

Standard: 2240 (pełna treść orzeczenia)

Co do zasady ubezpieczenie społeczne cechuje występowanie składki, wspólnego funduszu oznaczonego ryzyka, szkody i pokrycia szkody (świadczenia). Ubezpieczenie polega na rozłożeniu ciężaru szkody na wszystkich uczestniczących w tworzeniu wspólnego funduszu, który zabezpiecza opłacającemu składki pokrycie szkody. Cechą ubezpieczeń społecznych jest przymusowość, wzajemność i cel społeczny.

Ustawodawca, reformując system ubezpieczeń społecznych, nadał mu charakter powszechny (ustawą objęto nie tylko pracowników, lecz również osoby prowadzące innego rodzaju działalność niż na podstawie stosunku pracy). Wprowadzając reformę ubezpieczeń społecznych, ustawodawca dokonał modyfikacji dotychczasowych regulacji i zlikwidował nawet niektóre z uprawnień.

Systemem ubezpieczeń społecznych jest oparty na powszechności, ustawowym przymusie i gwarancji wypłaty świadczeń przez państwo. Zasadza się on bowiem na założeniu, że po spełnieniu określonych warunków i po upływie określonego czasu ubezpieczony otrzyma określone świadczenia w zamian za opłacane składki. Elementem tego założenia jest przekonanie, że im większy wysiłek fizyczny lub umysłowy weźmie na siebie ubezpieczony lub podejmie się pracy bardziej niebezpiecznej, a jego praca będzie lepiej opłacana, to w konsekwencji - płacąc większe składki ubezpieczeniowe - otrzyma wyższe świadczenia. Są one bowiem związane z wysokością zarobków oraz liczbą przepracowanych lat.

Państwo ma być gwarantem systemu ubezpieczeń społecznych. Ważną rolę odgrywa przy tym element zaufania, ponieważ ubezpieczenie społeczne stanowi zabezpieczenie środków materialnych pracujących na wypadek choroby, inwalidztwa lub starości (por. orzeczenie z 11 lutego 1992 r., sygn. K. 14/91, OTK w 1992 r., cz. I, poz. 7).

Do istoty ubezpieczenia społecznego należy finansowanie świadczeń ze środków uzyskanych w wyniku opłacania składek. Zakres i wysokość świadczeń z ubezpieczeń społecznych uzależnione są jednak od zakresu dostępnych środków finansowych. Państwo ma obowiązek podjąć wszelkie działania, żeby zapewnić środki finansowe niezbędne dla realizacji praw konstytucyjnych. Osoba ubezpieczona musi jednak mieć świadomość tego, że pozyskiwanie tych środków ma swoje granice ekonomiczne (por. wyrok o sygn. K. 5/99).

Wyrok TK z dnia 12 lutego 2008 r., SK 82/06, OTK-A 2008/1/3, Dz.U.2008/30/188

Standard: 2241 (pełna treść orzeczenia)