Uchylenie postanowienia orzekającego uznanie za zmarłego albo stwierdzającego zgon (art. 542 k.p.c.)

Art. 523 k.p.c. stanowi, iż prawomocne postanowienie orzekające co do istoty sprawy nie może być zmienione lub uchylone, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej i przewiduje wyjątek od tej zasady dla postanowień oddalających wniosek, które mogą być zmienione w razie zmiany okoliczności. Takimi przepisami szczególnymi w stosunku do prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu zgonu są, na zasadzie wyłączności, art. 539 – 543 k.p.c., które dopuszczają jego uchylenie w razie przeprowadzenia dowodu, że osoba zmarła żyje lub że jej śmierć nastąpiła w innej chwili.

Uchylenie orzeczenia w tym trybie nie następuje drodze zaskarżenia orzeczenia, bo albo nie jest ono dotknięte żadnym uchybieniem albo jego wadliwość nie jest wynikiem błędnych czynności lub rozumowania sądu, a więc nie jest ono wynikiem kontroli poprzednio przeprowadzonego postępowania. Zniweczenie skuteczności prawnej orzeczenia następuje w wyniku skorzystania przez wnioskodawcę ze szczególnego środka prawnego, kwalifikowanego w doktrynie w kategorii odwołalności orzeczeń. Odwołanie odnosi się do orzeczeń prawidłowych w chwili wydania zarówno pod względem ustalonego stanu faktycznego, jak i dokonanej oceny prawnej.

Uchylenie lub zmiana orzeczenia następuje w razie stwierdzenia okoliczności, które albo nie istniały wcześniej, albo zostały później ujawnione. Są to więc nowe okoliczności, nieznane w poprzednim postępowaniu i one podlegają badaniu w aspekcie wykazania przesłanek określonych w art. 539 k.p.c., a więc że osoba uznana za zmarłą w poprzednim postępowaniu żyje lub zmarła w innej chwili. Podstawy uchylenia postanowienia nie stanowi odmienna ocena materiału dowodowego w sprawie pierwotnej lub odmienna ocena prawna, bo nie podlegają ponownemu badaniu i ocenie okoliczności, które stanowiły wówczas podstawę faktyczną. Uchylenie postanowienia oznacza upadek wszystkich skutków nim wywołanych w takim zakresie, jakim jest objęte uchyleniem.

Z tego względu w razie wydania postanowienia uchylającego postanowienie o stwierdzeniu zgonu w części dotyczącej chwili śmierci i stwierdzającego inną chwilę śmierci, skutki prawne postanowienia uchylonego zostają w tej części unicestwione. Postanowienie w tej części traci byt prawny i nie może stanowić dowodu, o którym mowa w art. 244 § 1 k.p.c., a w rezultacie niedopuszczalne jest powołanie się na domniemanie prawdziwości jego treści objętej uchyleniem. 

W postępowaniu o zmianę postanowienia o stwierdzenie zgonu wnioskodawca został wprost - z mocy art. 539 k.p.c. - obciążony ciężarem dowodu, że śmierć zmarłego nastąpiła w innej chwili, niż wskazana w pierwotnym orzeczeniu. Obowiązany jest wykazać w toku postępowania dowodowego, że powołane przez niego okoliczności, które nie były przedmiotem oceny sądu w poprzedniej sprawie, świadczą o zmienionym, innym stanie faktycznym.

Art. 539 i 542 k.p.c. posługują się pojęciami „dowodu” i „udowodnienia”, co wyklucza przyjęcie możliwości uchylenia postanowienia o uznaniu za zmarłego z uwagi na wykazanie bardziej prawdopodobnej chwili śmierci, niż oznaczona w postanowieniu.

Przesłanka prawdopodobieństwa, o której mowa w art. 538 § 2 k.p.c., dotyczy postępowania o stwierdzenie zgonu, natomiast postępowanie określone w art. 539 – 543 k.p.c. zakreśla ostrzejsze kryteria wymagając dowodu, że dana osoba zmarła w innej chwili, niż pierwotnie określona. Uproszczony tryb uchylania prawomocnych postanowień w postępowaniu nieprocesowym stanowi wyjątek od zasady niezaskarżalności prawomocnych postanowień orzekających co do istoty sprawy w drodze zwyczajnych i szczególnych środków zaskarżenia oraz od zasady związania jego treścią i zasady powagi rzeczy osądzonej.

Oparcie tego trybu na określonym stopniu prawdopodobieństwa, a więc zastępowanie jednego domniemania kolejnym, nie sprzyjałoby pewności stanu prawnego. Postanowienie o stwierdzeniu zgonu jest skuteczne erga omnes, rodzi poważne skutki prawne i trzeba wykluczyć możliwość jego kolejnych uchyleń -wobec braku ograniczenia terminem nawet po kilkudziesięciu latach – jedynie na podstawie uprawdopodobnienia, a nie udowodnienia innej chwili zgonu.

Postanowienie SN z dnia 27 sierpnia 2015 r., III CSK 434/14

Standard: 47998 (pełna treść orzeczenia)