Nieważność czynności ze względu na rażącą dysproporcję świadczeń (rażące zachwianie ekwiwalentności świadczeń)

Niekorzystne ukształtowanie umowy dla jednej ze stron, nawet jeżeli jest ono widoczne prima vista, nie oznacza, że umowa jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 353[1] w zw. z art. 58 § 2 k.c.). O sprzeczności takiej można mówić co do zasady dopiero wtedy, gdy nierównomierne ukształtowanie praw i obowiązków umownych było konsekwencją nadużycia, chociażby na skutek niedbalstwa, silniejszej pozycji kontraktowej przez drugą stronę.

Kryterium zasad współżycia społecznego odsyła do otwartego katalogu norm pozaprawnych, w szczególności moralnych i etycznych, co w relacjach kontraktowych przekłada się na konieczność oceny umowy przez pryzmat takich wymagań, jak słuszność (uczciwość) kontraktowa, dobre obyczaje handlowe lub zakaz nadużywania silniejszej pozycji kontraktowej.

Jeśli rażąca dysproporcja praw i obowiązków stron tkwi w jednostronnym zastrzeżeniu kary umownej, które czyniło pozornym prawo do wypowiedzenia umowy przed upływem terminu ‎w zakresie, w jakim prawo to miało przysługiwać pozwanej, to taka nierównowaga nie musi oznaczać, że nieważnością dotknięty jest cały mechanizm wcześniejszego wypowiedzenia umowy terminowej. Nie jest bowiem wykluczone założenie, że nieważnością jest w tej sytuacji objęte tylko – z uwzględnieniem postulatu utrzymania umowy w kształcie pozwalającym na jej dalsze funkcjonowanie przy słusznym rozkładzie praw i obowiązków stron (por. wyrok SN ‎z dnia 27 maja 2022 r., II CSKP 314/22) – niesymetryczne zastrzeżenie kary umownej należnej powódce bądź sposób określenia jej wysokości. Eliminacja tego zastrzeżenia, jako kolidującego z zasadami słuszności kontraktowej, in abstracto uchylałaby wytykaną przez skarżącą dysproporcję, in concreto nie rzutowałaby jednak na skuteczność wypowiedzenia umowy przez stronę powodową. 

Wyrok SN z dnia 28 listopada 2024 r., II CSKP 1597/22

Wyrok SN z dnia 28 listopada 2024 r., II CSKP 1597/22

Standard: 86695 (pełna treść orzeczenia)

Obiektywnie niekorzystna dla jednej strony umowa zasługuje na negatywną ocenę moralną, która prowadzi do uznania jej za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, jeżeli do ukształtowania stosunku umownego w sposób wyraźnie krzywdzący doszło przy wykorzystaniu przez drugą stronę silniejszej pozycji, a więc pod presją faktycznej przewagi kontrahenta. Ocena postanowień umownych pod kątem ewentualnej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, zakładająca możliwość naruszenia autonomii woli stron, pozostaje w ścisłym związku z całokształtem okoliczności sprawy, które mogą wyznaczyć kierunek rozstrzygnięcia w sytuacji wyjątkowej, uzasadniającej zastosowanie art. 58 § 2 k.c.

Należy przy tym pamiętać, że art. 353[1] k.c. nie wyklucza możliwości zawierania ważnych umów zawierania mimo nieekwiwalentności świadczeń czy nierówności faktycznej stron. Ze względu na to, że takie ukształtowanie treści stosunku prawnego wynika woli stron, zasadniczo nie jest wymagane istnienie okoliczności, które tę nierówność miałyby usprawiedliwiać. Umowa obiektywnie niekorzystna dla jednej strony może być uznana za czynność prawną sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, jeżeli do jej ukształtowania doszło w sposób wyraźnie krzywdzący pod presją faktycznej przewagi konkurenta.

Wyrok SN z dnia 26 października 2023 r., II CSKP 863/23

Standard: 80920 (pełna treść orzeczenia)