Odsetki umowne naruszające swobodę kształtowania treści stosunku

Zastrzeganie w umowie pożyczki między osobami fizycznymi odsetek w wysokości nadmiernej, nie mającej uzasadnienia ani w wysokości inflacji, ani w zyskach osiąganych w ramach normalnej, rzetelnie prowadzonej działalności gospodarczej, może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W realiach sporu stopa inflacji wynosiła od 3,5% rocznie w 2009 r. do 0,9% rocznie w 2013 r., a obecnie odnotowywane jest zjawisko deflacji. W świetle zasad doświadczenia życiowego i reguł obrotu gospodarczego nie sposób również przyjąć, że prowadzona w analogicznym okresie rzetelna, zgodna z prawem działalność gospodarcza, mogłaby przynosić zysk na poziomie około 60% rocznie. Takiej stopy zwrotu pożyczkodawca nie uzyskałby także lokując środki pieniężne na rachunku bankowym czy na bankowych lokatach terminowych. Dla oceny umowy stron w kontekście przesłanek przepisów art. 58 § 2 k.c. i art. 353[1] k.c. miarodajne jest również porównanie wartości świadczenia, które ze względu na wysokość ustalonych odsetek powód zamierzał uzyskać w razie dopuszczenia się przez pozwaną opóźnienia w wykonaniu umowy, ze świadczeniem, jakie pozwana uzyskała w wyniku jej zawarcia. Pozwana wraz z mężem tytułem zawartej umowy pożyczki uzyskała 12.000 zł, zaś powód domagał się zwrotu przeszło sześciokrotności pożyczonej kwoty. Tak określone w umowie obciążenie pożyczkobiorcy w skutkach może się okazać dla niego rujnujące, pożyczkodawcy natomiast przysparza korzyści nie dających się uzasadnić żadnymi racjami. Rażące zachwianie ekwiwalentności świadczeń przesądza zaś o sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (por. SN w wyroku z 13 października 2005 r., sygn. akt IV CK 162/05).

W judykaturze powszechnie przyjmuje się, że w przypadku czynności prawnych, które nie podlegają regulacji przepisu art. 359 § 2[ 1] k.c., treść powołanego przepisu może stanowić przesłankę dokonywanej w toku procesu oceny, czy konkretne odsetki umowne mieszczą się w dozwolonej stronom swobodzie kształtowania stosunku prawnego (por. SN w wyroku z dnia 6 grudnia 2007 r. w sprawie o sygn. akt IV CSK 320/07, w wyroku z dnia 4 listopada 2005 r. w sprawie o sygn. akt V CK 162/05).

W realiach sporu nieprzedawnione odsetki umowne za opóźnienie w wysokości pięciokrotności odsetek ustawowych znacząco przekraczają wysokość maksymalnych odsetek umownych wyznaczoną zgodnie z art. 359 § 2[1] KC. Wystarczy wskazać, że powód domagał się w pozwie naliczenia odsetek umownych według rocznej stopy na poziomie 62,5% w sytuacji, gdy w latach 2009 - 2012 maksymalne odsetki umowne ustalone na podstawie art. 359 § 2[1] KC nie przekroczyły 25% rocznie. W tym stanie rzeczy, także przy posiłkowym odwołaniu się do wskaźnika wielkości wyznaczonego treścią art. 359 § 2[1] KC, postanowienie pkt 14 umowy pożyczki należy uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i jako takie nieważne. Apelujący nie przedstawia argumentów, które mogłyby skutecznie podważyć powyższą ocenę, a jego dywagacje na temat stopy oprocentowania kredytów bankowych, czy zasad udzielania kredytu konsumenckiego, nie przystają do okoliczności rozpatrywanej sprawy, w której C.J. udzielił pozwanej i jej mężowi pożyczki (a nie kredytu) dodatkowo jako osoba fizyczna. Jedynie zatem na marginesie wypada zauważyć, że w okresie objętym sporem tj. od dnia 21 listopada 2009 r. odsetki za opóźnienie w ramach czynności bankowych także podlegały regulacji z art. 359 § 2[1] KC.

Wyrok SA w Łodzi z dnia 1 lipca 2016 r., I ACa 39/16

Standard: 23124 (pełna treść orzeczenia)

Pożyczka jest umową nazwaną unormowaną w art. 720 i nast. k.c.. Może być nieodpłatana albo odpłatna, co pozostawiono swobodnej woli stron. W tym wypadku strony zastrzegły wynagrodzenie. Na podzielenie zasługują rozważania Sądu pierwszej instancji odnoszące się do wynagrodzenia w umowie pożyczki oraz jego formy. Istotnie nie zawsze musi być to oprocentowanie, jednakże wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału to nic innego jak właśnie odsetki kapitałowe (zwykłe). Słusznie wskazał Sąd Okręgowy, że z umowy nie wynika, aby wynagrodzenie miało stanowić odpłatność za jakieś inne zobowiązanie powodów niż udzielenie pożyczki. Strony mogą swobodnie kształtować sposób zapłaty wynagrodzenia (np. jednorazowo, w częściach i w określonych okresach). Wola stron doznaje jedynie ograniczenia odnośnie do wysokości tego wynagrodzenia, które jest limitowane wysokością odsetek maksymalnych.

W sprawie bez wątpienia znajdzie zastosowanie art. 359 § 2[1] i 2[2] k.c., gdyż źródłem odsetek jest czynność prawna. Wprowadzenie tego przepisu miało na celu przeciwdziałanie lichwie, czyli nieuzasadnionemu nadmiernemu wynagrodzeniu za korzystanie z cudzego kapitału. Odsetki maksymalne w wystarczający sposób chronią interesy pożyczkodawcy, zapewniając mu wynagrodzenie z uwzględnieniem ryzyka związanego z zawarciem takiej umowy.

Gdyby powodowie kalkulowali, że ryzyko jest zbyt duże, a pożyczona kwota została faktycznie zebrana kosztem dużych wyrzeczeń, wówczas mogli rozważyć inną formę ulokowania, czy zainwestowania pieniędzy. W konsekwencji umowa w części zastrzegającej wynagrodzenie ponad odsetki maksymalne jest nieważna.

Wyrok SA w Katowicach z dnia 10 czerwca 2015 r., I ACa 121/15

Standard: 23123 (pełna treść orzeczenia)