Przekształcanie zobowiązań majątkowych niepieniężnych na pieniężne (art. 91 ust. 2 Pr.Up.)

Przekształcenie zobowiązanie niepieniężne upadłego z tytułu gwarancji, czy rękojmi zgodnie z unormowaniem zawartym w art. 91 ust. 2 pr. up. tylko wtedy, gdy zaszło zdarzenie konkretyzujące uprawnienia zamawiającego w wierzytelność i zobowiązanie upadłego w dług, a upadły nie wykonał zobowiązania przed ogłoszeniem upadłości

Istniejący dług pieniężny upadłego staje się wymagalny z dniem ogłoszenia upadłości (art. 91 ust. 1 pr. up.), a niepieniężny zmienia się w pieniężny i z tym dniem i staje się płatny (art. 91 ust. 2 pr. up.), chociażby termin płatności nie nastąpił. Dzięki temu wierzyciel uzyskuje możliwość przerachowania swej wierzytelności i zgłoszenia jej do masy upadłości. Jednakże wówczas, gdy wada nie wystąpiła, mamy do czynienia w dalszym ciągu z uprawnieniem zamawiającego z tytułu rękojmi czy gwarancji, które nie przekształciło się i nie skonkretyzowało w wierzytelność.

Zatem, również po stronie upadłego w takim wypadku nie powstaje jeszcze skonkretyzowane zobowiązanie w postaci długu odpowiadającego wierzytelności. Uprawnienia z gwarancji, czy z rękojmi konkretyzują się w wierzytelności z dniem zajścia zdarzenia, od którego uzależniona jest realizacja uprawnienia, czyli w omawianym wypadku z dniem ujawnienia się wady. Z tego względu zobowiązanie niepieniężne upadłego z tytułu gwarancji, czy rękojmi ulega przekształceniu zgodnie z unormowaniem zawartym w art. 91 ust. 2 pr. up. tylko wtedy, gdy zaszło zdarzenie konkretyzujące uprawnienia zamawiającego w wierzytelność i zobowiązanie upadłego w dług, a upadły nie wykonał zobowiązania przed ogłoszeniem upadłości (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2010, I CSK 148/10, LEX nr 784893 i z dnia 23 marca 2006 r., II CSK 35/06, LEX nr 182966, z dnia 9 października 2009 r., IV CSK 169/09, LEX nr 558613 z dnia 8 lipca 2011 r., IV CSK 40/11, LEX nr 950439 i z dnia 16 grudnia 2010 r. I CSK 114/10, OSNC-ZD 2011, nr 3, poz. 52).

Skutek transformacyjny nie obejmuje więc zobowiązań gwarancyjnych, czy wynikających z rękojmi upadłego wykonawcy robót w odniesieniu do tych wad, które do dnia ogłoszenia upadłości nie ujawniły się. Innymi słowy, na skutek upadłości zobowiązanie upadłego z tytułu gwarancji czy rękojmi nie wygasa, a wynikający z niego dług powstaje dopiero w momencie pojawienia się wady.

Nie można zatem zastosować art. 91 ust. 2 pr. up., czy art. 127 ust. 3 pr. up. 11 w sytuacji, gdy nie nastąpiła jeszcze taka aktualizacja, bowiem nie pojawiło się zdarzenie prawne indywidualizujące obowiązek dłużnika.

Artykuł 246 pr. up. stabilizuje wprawdzie wysokość roszczeń niepieniężnych na dzień ogłoszenia upadłości, ale dotyczy to wierzytelności skonkretyzowanych i wymagalnych, lub niewymagalnych (art. 247 pr. up.). Nie ma natomiast zastosowania, ani art. 246 pr. up., ani art. 127 ust 3 pr. up. w wypadku zobowiązań, w których wierzytelność i dług nie został jeszcze zindywidualizowany i jest nieskonkretyzowany, które bez odpowiedniego zdarzenia (wystąpienia wady) nie powstały i nie wiadomo czy w ogóle wystąpią. W takiej sytuacji nie powstaje wymagalność zapłaty dla wykonawcy robót reszty zatrzymanego wynagrodzenia na podstawie kaucji gwarancyjnej. Syndyk nie może więc skutecznie w czasie braku tej wymagalności żądać zwrotu części wynagrodzenia upadłego wykonawcy, którą zatrzymał inwestor na zabezpieczenie usunięcia ewentualnych wad i usterek. Może to nastąpić dopiero po upływie terminów z gwarancji lub rękojmi.

Zgodnie z art. 331 ust. 1 pr. up. likwidacja wierzytelności upadłego następuje przez ich zbycie albo ściągnięcie. Oczywiście likwidacja wierzytelności niewymagalnych następuje wyłącznie przez ich zbycie. Wierzytelność o zapłatę reszty wynagrodzenia zatrzymanego jako zabezpieczenie (kaucja gwarancyjna) roszczeń zamawiającego z gwarancji lub rękojmi niewątpliwie jest do czasu upływu terminów z gwarancji lub rękojmi, gdy wada nie wystąpiła niewymagalna (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2015 r., I CSK 1005/14, niepubl.). Oczekiwanie na powstanie stanu wymagalności nie stanowi w świetle tego przepisu przeszkody w zakończeniu postępowania upadłościowego, gdyż może nastąpić jej zbycie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2011 r., V CSK 204/10, LEX nr 784977).

Wyrok SN z dnia 11 marca 2016 r., I CSK 137/15

Standard: 22398 (pełna treść orzeczenia)

Ogłoszenie upadłości wywołuje z mocy prawa szereg skutków prawnych w odniesieniu do umów zależnych od ich treści. Jednym z nich, zgodnie z art. 91 ust. 2 p.u.n., jest to, że zobowiązania majątkowe niepieniężne zmieniają się z dniem ogłoszenia upadłości na zobowiązania pieniężne i z tym dniem stają się płatne, chociażby termin ich wykonania jeszcze nie nastąpił. Przepis ten, w ocenie Sądu Apelacyjnego, spowodował, że zobowiązanie powoda do wystawienia weksla in blanco przekształciło się w zobowiązanie pieniężne wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości, co przesądziło o obowiązku zwrotu przez pozwanego kwoty kaucji gwarancyjnej. Należy jednak mieć na uwadze, że obowiązek wystawienia weksla in blanco zaktualizował się jeszcze przed ogłoszeniem upadłości, a jego wykonanie stanowiło - według obu Sądów meriti - warunek zwrotu kwoty kaucji. Sąd Apelacyjny przyjmując transformację obowiązku wykonawcy robót w postaci złożenia weksla in blanco w zobowiązanie pieniężne, które stało się wymagalne z chwilą ogłoszenia upadłości likwidacyjnej powoda, nie wyjaśnił, czy i na jakiej podstawie należało uznać, że tym samym z chwilą ogłoszenia upadłości ziścił się albo przestał być wiążący przewidziany umową warunek zwrotu kaucji gwarancyjnej. Samo przekształcenie się zobowiązania niepieniężnego w pieniężne, które może być dochodzone w ramach postępowania upadłościowego, nie musiało być równoznaczne ze ziszczeniem się warunku zwrotu kaucji przewidzianego w umowie. Natomiast art. 91 ust. 2 p.u.n. przewidujący termin płatności zobowiązań pieniężnych dotyczy wyłącznie wierzytelności wobec upadłego, a nie wierzytelności przysługujących upadłemu. Z tych przyczyn zarzut naruszenia art. 91 ust. 2 p.u.n. był zasadny.

Sąd Apelacyjny, zgodnie z dominującym w orzecznictwie stanowiskiem, przyjął, że niepieniężne zobowiązanie z gwarancji udzielonej przez wykonawcę robót budowlanych, ulega przekształceniu na podstawie art. 91 ust. 2 p.u.n. w zobowiązanie pieniężne, jeżeli wady tych robót powstały przed ogłoszeniem upadłości wykonawcy. Nie kwestionując co do zasady trafności tego stanowiska, należy podkreślić, że dotyczy to obowiązków wynikających z umowy gwarancji, które nie wygasły przed ogłoszeniem gwarancji na skutek ich usunięcia przez wykonawcę (gwaranta) albo na skutek zaspokojenia roszczeń inwestora z tym związanych, z wykorzystaniem przedmiotu zabezpieczenia w postaci kaucji gwarancyjnej. W takich przypadkach zakres zobowiązania pozwanego (inwestora) do zwrotu kwoty kaucji gwarancyjnej powodowi (wykonawcy) uległby odpowiedniej modyfikacji, jeszcze przed ogłoszeniem upadłości. Zbyt uproszczona była więc ocena Sądu Apelacyjnego, że skoro pozwany powoływał się na wady robót, które ujawniły się przed ogłoszeniem upadłości, to tym samym w odniesieniu do wszystkich z nich wynikający z gwarancji niepieniężny obowiązek naprawienia tych wad i usterek przez powoda jako wykonawcy robót budowlanych, a zarazem gwaranta, przekształcił się z chwilą ogłoszenia jego upadłości likwidacyjnej na podstawie art. 91 ust. 2 p.u.n. w zobowiązanie pieniężne. Taka ocena zakłada - co nie zostało poparte wykładnią umowy stron - że przez cały okres trwania gwarancji, niezależnie od chwili ujawnienia się wad, powód był zobowiązany oczekiwać na ich naprawę w ramach gwarancji, a możliwość wykorzystania kaucji gwarancyjnej w celu pokrycia ewentualnych kosztów usunięcia stwierdzonych wad aktualizowała się dopiero z chwilą upływu terminu gwarancji. Tymczasem z dokonanych ustaleń wynika, że w umowie powód zobowiązał się do usunięcia stwierdzonych wad niezwłocznie, nie później niż w terminie 14 dni po pisemnym powiadomieniu przez zamawiającego. Istotne jest więc nie tylko to, czy przed terminem upadłości likwidacyjnej powoda ujawniły się w okresie gwarancyjnym wady i usterki robót, ale czy zostały one stronie powodowej notyfikowane, a następnie naprawione, a jeśli nie, czy pozwany wykorzystał, zgodnie z zasadami przewidzianymi umową, do zaspokojenia swoich wierzytelności z tego tytułu kwotę kaucji gwarancyjnej. Dokonanie oceny tej ostatniej kwestii wymagało wyjaśnienia według jakiego mechanizmu miało nastąpić zaspokojenie się pozwanego z zatrzymanej kwoty kaucji gwarancyjnej w razie ziszczenia się warunków do wykorzystania ustanowionego zabezpieczenia, w szczególności, czy tylko poprzez złożenie oświadczenia o potrąceniu. Z tej przyczyny zarzut naruszenia art. 91 ust. 2 p.u.n. przez jego niewłaściwe zastosowanie uznać należy za uzasadniony.

Ponadto w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2002 r., IV CKN 1488/00, nie publ., z dnia 16 grudnia 2010 r., I CSK 114/10, OSNC-ZD 2011, Nr 3, poz. 52, z dnia 19 stycznia 2011 r., V CSK 204/10, nie publ. oraz z dnia 8 lipca 2011 r., IV CSK 40/11, nie publ.) przyjęto trafnie, że przewidziany w art. 91 ust. 2 p.u.n. skutek transformacyjny nie obejmuje zobowiązań gwarancyjnych upadłego wykonawcy robót budowlanych w odniesieniu do tych wad, które do dnia ogłoszenia upadłości nie ujawniły się. Wskutek upadłości zobowiązanie upadłego z tytułu gwarancji nie wygasa, a wynikający z niego dług powstaje w momencie pojawienia się wady. Jeżeli więc termin zwrotu kaucji gwarancyjnej przypada po dniu ogłoszenia upadłości np. z chwilą upływu terminu gwarancji, to nie aktualizuje się obowiązek zwrotu kaucji gwarancyjnej, która zabezpiecza ewentualne roszczenia w związku z wadami, które mogą ujawnić się już po ogłoszeniu upadłości. Z tych względów trafnie zarzucono w skardze kasacyjnej naruszenie art. 91 ust. 2 p.u.n. przez przyjęcie, że na skutek ogłoszenia upadłości powoda i działania skutku transformacyjnego przewidzianego w powołanym przepisie z dniem ogłoszenia jego upadłości, tj. z dniem 29 lipca 2011 r. zaktualizował się obowiązek pozwanego zwrotu kaucji gwarancyjnej na rzecz powoda, w sytuacji, w której pozwany nie powołał się w postępowaniu na wady, które ujawniły się już po ogłoszeniu upadłości, a termin gwarancji upływał dopiero z dniem 23 października 2011 r. Jeżeli pozwany byłby uprawniony, według umowy, do zatrzymania kaucji gwarancyjnej do końca okresu gwarancji, to nieujawnienie się nowych wad wykonanych robót już po ogłoszeniu upadłości nie spowodowało, że termin zwrotu kaucji gwarancyjnej zaktualizował się przed upływem terminu udzielonej gwarancji - już z chwilą ogłoszenia upadłości powoda (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2011 r., V CSK 204/10 oraz z dnia 8 lipca 2011 r., IV CSK 40/11). W tej sytuacji zasadnie zarzucono naruszenie art. 91 ust. 2 p.u.n. przez jego niewłaściwe zastosowanie.

Sąd Apelacyjny przyjął, że w razie przekształcenia się niepieniężnego obowiązku upadłego usunięcia w ramach gwarancji ujawnionych przed ogłoszeniem upadłości wykonawcy wad i usterek w zobowiązanie pieniężne uprawniony z umowy kaucji gwarancyjnej może zwolnić się z obowiązku jej zwrotu tylko poprzez złożenie oświadczenia o potrąceniu ze sobą obu wierzytelności, tj. wierzytelności do masy upadłości o zapłatę równowartości kosztów napraw wad i usterek ujawnionych i nienaprawionych przed ogłoszeniem upadłości z wzajemną wierzytelnością upadłego o zwrot kwoty kaucji gwarancyjnej. Należy jednak zwrócić uwagę, że w umowie kaucji gwarancyjnej występują zarówno elementy obligacyjne (zobowiązanie do zwrotu kwoty kaucji), jak również prawnorzeczowe (przeniesienie własności środków pieniężnych). Sąd zaniechał oceny skutków, jakie dla tej formy zabezpieczenia roszczeń udzielonego przez upadłego wywołuje ogłoszenie jego upadłości likwidacyjnej w świetle przepisów ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze. Brak tej oceny nie pozwala odeprzeć zarzutu naruszenia art. 93 ust. 1 oraz art. 498 § 1 k.c. na skutek przyjęcia, że niezłożenie przez pozwanego zarzutu potrącenia spowodowało aktualizację obowiązku zwrotu kwoty kaucji gwarancyjnej był uzasadniony.

Wyrok SN z dnia 17 grudnia 2015 r., I CSK 1005/14

Standard: 22399 (pełna treść orzeczenia)

Stosownie do art. 91 ustęp 2 p.u.n., zobowiązania majątkowe upadłego o charakterze niepieniężnym zmieniają się z dniem ogłoszenia upadłości na zobowiązania pieniężne i z tym dniem stają się płatne, chociażby termin ich wykonania jeszcze nie nastąpił. Wierzytelność niepieniężna przysługująca wobec upadłego jest umieszczana na liście wierzytelności w sumie pieniężnej według jej wartości z dnia ogłoszenia upadłości (art. 246 p.u.n.).

Zobowiązanie upadłego do przeniesienia na inną osobę własności nieruchomości wynikające przykładowo z takich zdarzeń, jak zawarcie przed dniem ogłoszenia upadłości umowy w formie aktu notarialnego zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości o skutku wyłącznie obligacyjnym, umowy przedwstępnej w formie aktu notarialnego, zawarcie umowy zlecenia o powiernicze nabycie własności nieruchomości, dokonanie zapisu w testamencie jest niewątpliwie zobowiązaniem majątkowym upadłego o charakterze niepieniężnym, podlega więc co do zasady wskazanej wyżej regule z art. 91 ustęp 2.

W literaturze przedmiotu wskazuje się bowiem, że stosunek prawny istniejący między stronami umowy, zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości, nie ma charakteru rzeczowego, lecz zobowiązaniowy (por. uzasadnienie uchwały składu 7 Sędziów SN z dnia 14 listopada 1966 r., III CZP 56/66, OSNCP 1967/9/149).

Obligacyjny i zarazem majątkowy charakter roszczenia o przeniesienie własności nieruchomości, brak uprawnienia do władania przedmiotem tego roszczenia oraz przejście własności nieruchomości dopiero z chwilą zawarcia umowy z właścicielem uzasadnia przyjęcie poglądu, że roszczenie to, po ogłoszeniu upadłości właściciela nieruchomości, traci swoją dotychczasową naturę i nie może być realizowane w toku postępowania upadłościowego - ani w drodze umowy ani w drodze sądowej - jako roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości ani tym bardziej jako roszczenie o wyłączenie z masy upadłości, lecz tylko jako wierzytelność pieniężna.

Inaczej przedstawia się jednak sytuacja, gdy roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości zostało ujawnione przed ogłoszeniem upadłości zobowiązanego w księdze wieczystej prowadzonej dla określonej nieruchomości (art. 16 ustęp 1 i 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece), która weszła w skład masy upadłości, ale nie została sprzedana w toku postępowania upadłościowego.

Wyrok SN z dnia 9 listopada 2011 r., II CSK 112/11

Standard: 17335 (pełna treść orzeczenia)