Szkoda wyrządzona przez organ władzy obcego państwa

Odpowiedzialność odszkodowawcza przewidziana w art. 77 ust. 1 Konstytucji dotyczy działalności polskich organów władzy publicznej. Chodzi tu zarówno o "działanie", jak i "zaniechanie" ze strony tych organów. Pojęcie władzy publicznej obejmuje natomiast wszystkie władze w sensie konstytucyjnym oraz inne instytucje - także niebędące podmiotami państwowymi lub samorządowymi - o ile wykonują powierzone im funkcje władzy publicznej. Nazwa "organ" władzy publicznej oznacza instytucję, strukturę organizacyjną, jednostkę władzy publicznej, z której działalnością wiąże się wyrządzenie szkody, nie zaś organ osoby prawnej w kategoriach prawa cywilnego. Wyjściową przesłanką odpowiedzialności, o której mowa w art. 77 ust. 1 Konstytucji, jest zaistnienie szkody, rozumianej jako uszczerbek w prawnie chronionych dobrach danego podmiotu, zarówno o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym. Odpowiedzialność ta ma charakter obiektywny i opiera się wyłącznie na stwierdzonej bezprawności działania organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej. Za niezgodne z prawem uważa się każde działanie, które pozostaje w sprzeczności z narzuconym przez prawo wzorcem postępowania, przy czym termin "prawo" rozumiany jest w sposób ścisły, odpowiadający konstytucyjnemu ujęciu źródeł prawa (art. 87-94 Konstytucji).

Wypłata świadczeń pieniężnych w związku z represjami dokonywanymi przez organy obcego państwa wykracza poza wymagania determinowane zasadą demokratycznego państwa prawnego i sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji). Przewyższa również wymagania ustanowione w art. 77 ust. 1 Konstytucji w zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej Państwa Polskiego. W świetle zasad wyrażonych w obecnej Konstytucji istnienie podstawy prawnej do rekompensat od polskiego Skarbu Państwa za działania organów innego państwa zawsze oznacza zatem sytuację wyjątkową. Trybunał Konstytucyjny w obecnym składzie podtrzymuje wcześniej wyrażony pogląd, zgodnie z którym brak przyznania prawa do rekompensat osobom represjonowanym przez organy ZSRR nie byłby sprzeczny z porządkiem konstytucyjnym (zob. uchwała TK z 30 kwietnia 1996 r., sygn. W 18/95, OTK ZU nr 2/1996, poz. 15, cz. II, pkt 1 uzasadnienia; wyrok z 18 listopada 2003 r., sygn. P 6/03, OTK ZU nr 9/A/2003, poz. 94, cz. III, pkt 2 i 3 uzasadnienia).

Trybunał Konstytucyjny w swoim dotychczasowym orzecznictwie wskazywał już, że posłużenie się przez ustawodawcę ograniczeniem polegającym na uwzględnieniu - w kontekście zgłaszanych roszczeń - tylko takiej działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, która prowadzona była na obecnym terytorium Polski, jest zgodne z zasadą sprawiedliwości społecznej (zob. cytowany wyrok TK o sygn. P 6/03). Podobnie też oceniono zróżnicowanie sytuacji prawnej osób represjonowanych, przy użyciu kryterium czasu prowadzenia przez te osoby działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, ale poza obecnym terytorium Polski. Trybunał uznał, że takie ograniczenie jest racjonalne choć pozwala na wyłączenie wypłacania rekompensat osobom represjonowanym przez władze ZSRR na terytorium tego państwa (zob. cytowany wyrok TK o sygn. P 6/03, cz. III, pkt 4 uzasadnienia).

Wdzięczność wszystkim osobom narażającym swoje życie w walce o niepodległość i suwerenność Państwa Polskiego w okresie gdy "podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane" jest nie tylko naturalna, ale również społecznie oraz konstytucyjnie w pełni akceptowana. Nie wiąże się ona jednak z automatycznym nakazem tworzenia przez ustawodawcę jakichkolwiek rozwiązań prawnych przewidujących przysporzenia finansowe dla osób podejmujących działania o charakterze niepodległościowym. Ewentualne istnienie takich świadczeń można z pewnością odczytywać przez pryzmat zasady solidaryzmu społecznego w takim ujęciu, jakie dla pewnej grupy osób - weteranów walk, szczególnie inwalidów wojennych i kombatantów - pozostających obecnie w trudnej sytuacji materialnej, stanowić będzie przejaw dbałości ze strony społeczeństwa, które nie chce pozostawiać ich samymi sobie.

Należy podkreślić stosunkowo dużą swobodę ustawodawcy przy określaniu przesłanek przyznawania świadczeń, które wykraczają poza zakres odpowiedzialności odszkodowawczej państwa w rozumieniu konstytucyjnym. Oczywiście swoboda ta nie oznacza przyzwolenia na całkowitą dowolność prawodawczą, a tym samym nie może uzasadniać wprowadzania rozwiązań nieracjonalnych z punktu widzenia celów określanych przez ustawodawcę.

Wyrok TK z dnia 26 lipca 2012 r., P 8/11, OTK-A 2012/7/84, Dz.U.2012/887

Standard: 2167 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z doktryną publicznego prawa międzynarodowego Państwo Polskie nie może być obarczone odpowiedzialnością odszkodowawczą za sprzeczne z prawem działania organów obcego państwa. Każde państwo odpowiada bowiem za postępowanie swoich organów, bez względu na ich stanowisko konstytucyjne oraz ich funkcje tj. w tym także za organy sądowe, policyjne i wykonawcze. "Innymi słowy państwo odpowiada za wszystkie swoje organy, niezależnie od ich struktury i od tego, jak te organy są sklasyfikowane, czy nazwane w konstytucji. Państwo odpowiada również za działalność swoich sił zbrojnych" (W. Góralczyk, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 1989, s. 174 i n.). Warto w tym miejscu zaznaczyć, że już IV Konwencja Haska z 1907 roku, dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej ustanawiała (w art. 3), jeśli zajdzie potrzeba, odpowiedzialność "za każdy czyn osób, wchodzących w skład jego sił zbrojnych" naruszających zwyczaje ustanowione między cywilizowanymi narodami oraz zasady humanitarności i "wymagań społecznego sumienia" (M. Flemming, Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych, Artekon 1991).

Trybunał podziela w pełni pogląd, jako prawnie zasadny z punktu widzenia reguł prawa międzynarodowego oraz konstytucyjnej zasady państwa prawnego, że odszkodowania należą się od sprawcy szkody.

Uchwała TK z dnia 30 kwietnia 1996 r., W 18/95, OTK 1996/2/15, Dz.U.1996/63/304

Standard: 2168 (pełna treść orzeczenia)