Spełnienie świadczenia zgodnie z zasadami współżycia społecznego (art. 411 pkt 2 k.c.)

Art. 411 pkt 2 k.c. może mieć zastosowanie w wyjątkowych sytuacjach, gdy względy słuszności przemawiają w oczywisty sposób za uznaniem, iż spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego.

Literalna wykładnia tego przepisu daje asumpt do wniosku, że nie stanowi przesłanki (negatywnej) jego zastosowania obowiązek liczenia się przez accipiensa ze zwrotem świadczenia. 

W art. 411 pkt 2 k.c. uregulowano jeden z wypadków zobowiązania niezupełnego, a więc gdy istnieje dług, jednak zostaje wyłączona – z przyczyn wskazanych w tym przepisie – odpowiedzialność dłużnika, a więc osoby, która uzyskała przysporzenie.

Aby było możliwe zastosowanie art. 411 pkt 2 k.c., niezbędne jest łączne spełnienie dwóch przesłanek: po pierwsze, musi nastąpić spełnienie świadczenia nienależnego od samego początku lub, któremu można przypisać taką cechę w wyniku zaistnienia pewnych zdarzeń, po drugie, zaś realizacja tego świadczenia ma czynić zadość zasadom współżycia społecznego.

Art. 411 pkt 2 k.c. dotyczy sytuacji, w której zasady współżycia społecznego powodują, że spełnienie świadczenia nienależnego jest akceptowalne moralnie. Innymi słowy, w tym drugim wypadku ten, kto uzyskał takie świadczenie, np. z tytułu świadczeń alimentacyjnych wyższych niż wynikające z przesłanek przewidzianych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, nie staje się wzbogacony z moralnego punktu widzenia. W takiej sytuacji wprowadzenie przesłanki, że musiałby się liczyć z obowiązkiem zwrotu, wypaczałoby sens tej instytucji. Istotne jest bowiem, czy spełnienie świadczenia nienależnego czyni zadość zasadom współżycia społecznego, przy czym okoliczność, czy uzyskujący takie świadczenie rozdysponował nim, jeżeli w pewnym momencie odpadła podstawa świadczenia, może stanowić jeden z elementów oceny z punktu widzenia zasad współżycia społecznego.

Aby można było mówić o zgodności świadczenia z punktu widzenia zasad współżycia, świadczenie musi być świadczenie „słuszne” z moralnego (etycznego) punktu widzenia. Można zatem przyjąć, że art. 411 pkt 2 k.c. ma zastosowanie w sytuacji, gdy ten, kto spełnił świadczenie, nie był prawnie zobowiązany, lecz można mu przypisać moralny obowiązek wobec przyjmującego świadczenie (zob. wyroki SN: z dnia 21 września 2004 r., II PK 18/04 i z dnia z dnia 2 marca 2010 r., II PK 246/09). Podstawę uzyskania przysporzenia stanowi w takiej sytuacji nie norma prawna, ale norma społeczna, która wynika z powszechnego poczucia sprawiedliwości i słuszności. W taki też sposób ta kwestia była uregulowana w art. 131 pkt 2 k.z., zgodnie z którym nie można było żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełnione świadczenie odpowiadało obowiązkowi moralnemu, względom przyzwoitości lub zwyczajom. Nie jest to więc regulacja nieznana polskiemu systemowi prawnemu.

W art. 411 pkt 2 k.c. jest mowa, że zadość zasadom współżycia społecznego ma czynić „spełnienie świadczenia”. Mając na uwadze również wykładnię historyczną i brzmienie powołanego wcześniej art. 131 pkt 2 k.z., można byłoby wywodzić, że chodzi jedynie o moment spełnienia świadczenia jako właściwy dla ustalenia, czy spełnienie świadczenia faktycznie było zgodne z normami moralnymi. Nie sposób jednak nie zauważyć, że w art. 411 pkt 1, 3 i 4 k.c. odwołano się do czasu przeszłego, a więc wiedzy spełniającego świadczenie w momencie jego spełnienia, spełnienia świadczenia w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu i spełnieniu świadczenie zanim wierzytelność stała się wymagalna. Treść tych punktów wskazuje, że w tych wypadkach istotny jest moment spełnienia świadczenia. Jedynie w punkcie 2 tego artykułu mowa jest o tym, że świadczenie „czyni” (a nie „czyniło”) zadość zasadom współżycia społecznego, co jest uzasadnione tym, że sytuacja stron może mieć charakter dynamiczny. Przykładowo, nietrudno jest wyobrazić sobie sytuację, że po spełnieniu świadczenia sytuacja accipiensa pogorszy się w takim stopniu, że niezbędne będzie poniesienie kosztów związanych z leczeniem, czy zapewniających podstawową egzystencję – wówczas zasady współżycia społecznego nakazywałyby uwzględnić takie okoliczności z punktu widzenia zastosowania spornego przepisu. 

Przy ocenie, czy mamy do czynienia za świadczeniem słusznym, należy wziąć pod uwagę okoliczności leżące zarówno po stronie accipiensa, jak i solvensa. 

Wyrok SN z dnia 9 kwietnia 2019 r., V CSK 20/18

Standard: 79631 (pełna treść orzeczenia)

W judykaturze przyjęto, że przepis ten ma zastosowanie w sytuacji gdy ten, kto spełnił świadczenie, nie był prawnie zobowiązany, lecz można mu przypisać moralny obowiązek wobec przyjmującego świadczenie; w takiej sytuacji spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego (por. wyrok SN z dnia 21 września 2004 r., II PK 18/04).

O tym, czy świadczenie czyni zadość zasadom współżycia społecznego, decyduje każdorazowo całokształt okoliczności konkretnego przypadku; czynią zadość zasadom współżycia społecznego zwłaszcza tzw. świadczenia quasi-alimentacyjne (por. wyrok SN z dnia 17 lutego 2000 r., I PKN 537/99).

Wyrok SN z dnia 26 września 2018 r., II PK 151/17

Standard: 60303 (pełna treść orzeczenia)

Z uwagi na charakter klauzuli generalnej, wynikającej z art. 411 pkt 2 k.c., wskazana jest daleko idąca ostrożność w stosowaniu tego instrumentu prawnego. Orzekanie na zasadzie słuszności powinno być ograniczone do wypadków szczególnych i nie powinno przysłaniać zasady, którą jest zwrot bezpodstawnie uzyskanej korzyści.

Wyrok SN z dnia 21 marca 2018 r., V CSK 215/17

Standard: 17162 (pełna treść orzeczenia)