Wyrok z dnia 1998-07-14 sygn. III CKN 578/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKN 578/97

Wyrok z dnia 14 lipca 1998 r.

Roszczenie o ochronę dziedziczenia (art. 1029 § 1 k.c.) nie wyłącza roszczenia rzeczywistego spadkobiercy, na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, przeciwko rzekomemu spadkobiercy o zwrot korzyści uzyskanej ze sprzedaży przedmiotów spadkowych.

Przewodniczący: sędzia SN H. Ciepła ( sprawozdawca).

Sędziowie SN: M. Sychowicz, E. Skowrońska-Bocian.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 14 lipca 1998 r. na rozprawie sprawy z powództwa Aleksandra D.-J. i Teresy K. przeciwko Skarbowi Państwa - Urzędowi Skarbowemu w K.G. i Urzędowi Wojewódzkiemu w J.G. o zapłatę, na skutek kasacji powodów Aleksandra D.-J. i Teresy K. od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 9 lipca 1997 r. sygn. akt (...)

uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie:

Sąd Rejonowy w Kamiennej Górze postanowieniem z dnia 8 listopada 1983 r. stwierdził na rzecz Skarbu Państwa nabycie spadku po Edwardzie J., zmarłym dnia 21 dnia 1979 r. Po zmianie tego orzeczenia postanowieniem Sądu Rejonowego dla Krakowa-Śródmieścia z dnia 20 grudnia 1990 r. spadkobiercy ustawowi Aleksander D.-J. i Teresa K. domagali się zasądzenia od Skarbu Państwa - Urzędu Skarbowego w K.G. oraz Urzędu Wojewódzkiego w J.G. kwoty 58 052,24 zł tytułem bezpodstawnego wzbogacenia. Sąd Wojewódzki w Jeleniej Górze wyrokiem z dnia 24 stycznia 1997 r. zasądził od Skarbu Państwa - Urzędu Skarbowego na rzecz powodów kwotę 47 892,61 zł z ustawowymi odsetkami od poszczególnych kwot wymienionych w sentencji, oddalił powództwo w pozostałej części w stosunku do tej jednostki organizacyjnej, a w całości w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa - Urzędu Wojewódzkiego. Jako podstawę prawną uwzględnienia roszczenia powołał art. 405 k.c., uznając, że pozwany Skarb Państwa jest bezpodstawnie wzbogacony, gdyż "uzyskana ze sprzedaży masy spadkowej kwota wpłynęła na dochody budżetu państwa i jakkolwiek zostałaby zużyta, zwiększyła mienie państwowe".

Na skutek apelacji pozwanego Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z dnia 9 lipca 1997 r. zmienił zaskarżony wyrok i powództwo oddalił, przy jednoczesnym oddaleniu apelacji powodów. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, warunki i granice roszczeń zubożałych spadkobierców określają przepisy art. 1029 i 1028 k.c., które wykluczają roszczenie o wydanie surogatów (zapłatę równowartości) spadku na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Gdyby nawet przyjąć, że pozwany Skarb Państwa - Urząd Skarbowy stał się bezpodstawnie wzbogacony, to w ocenie Sądu Apelacyjnego uzyskaną korzyść zużył bez obowiązku liczenia się ze zwrotem. W tym przedmiocie Sąd Apelacyjny nie podzielił poglądu Sądu Wojewódzkiego, że uzyskana ze sprzedaży ruchomości spadkowych kwota zwiększyła mienie państwowe, a zatem zachodziły podstawy do zastosowania art. 409 k.c.

Wyrok Sądu Apelacyjnego powodowie zaskarżyli kasacją opartą na podstawie określonej w art. 393/1/ pkt 1 k.p.c. Zdaniem skarżących, Sąd Apelacyjny naruszył przepisy art. 405, 406, 409 k.c. przez przyjęcie, że powodom nie przysługuje roszczenie o wydanie wartości wzbogacenia oraz, że uzyskane w wyniku likwidacji spadku środki pieniężne zostały zużyte w taki sposób, że pozwany nie jest wzbogacony, a także naruszył przepisy art. 358 i 359 § 2 oraz art. 481 k.c. przez przyjęcie, że nie istnieje po stronie pozwanego wzbogacenie w kwocie 58 052,24 zł. Wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku przez zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa - Urzędu Skarbowego na rzecz powodów kwoty 58 052,24 zł.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacji, jeżeli zwalcza oddalenie powództwa, co do zasady nie można odmówić słuszności, albowiem zawarte w niej zarzuty, wypełniające podstawę z art. 393[1] pkt 1 k.p.c., w sposób skuteczny podważają argumentację prawną przedstawioną przez Sąd Apelacyjny. Problem, który wyczerpuje istotę rozpoznawanej sprawy, a także jest przedmiotem zarzutu kasacyjnego, sprowadza się do wyjaśnienia, czy przepisy art. 1029 § 1 i 2 k.c. wyłączają roszczenie rzeczywistego spadkobiercy na podstawie art. 405 i nast. k.c. przeciwko rzekomemu spadkobiercy o zwrot korzyści uzyskanej ze sprzedaży przedmiotów spadkowych. Odpowiedź na to pytanie wymaga wyjaśnienia kwestii przedmiotu roszczenia o ochronę dziedziczenia (art. 1029 § 1 k.c.) i jego stosunku do roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

Odnośnie do pierwszej z wymienionych kwestii należy stwierdzić, że charakter prawny roszczenia o ochronę dziedziczenia wyraża się w tym, że z chwilą otwarcia spadku powstaje po stronie spadkobiercy prawo podmiotowe o szczególnym charakterze, tzw. prawo do dziedziczenia. Roszczenie z art. 1029 § 1 k.c. służy ochronie tego prawa, a jego celem jest zapewnienie spadkobiercy, który nie wszedł w posiadanie spadku, aby znalazł się w takiej samej sytuacji faktycznej i prawnej, w jakiej znajdował się spadkodawca. Roszczenie to dotyczy przedmiotów spadkowych, którymi włada rzekomy spadkobierca, przy czym przez te przedmioty należy rozumieć nie tylko rzeczy, ale i prawa. Wprawdzie rację ma Sąd Apelacyjny, że treść roszczenia z art. 1029 § 1 k.c. wyczerpuje się na żądaniu wydania spadku lub poszczególnych przedmiotów spadkowych, jednakże mylny jest pogląd tego sądu o nieprzysługiwaniu spadkobiercy roszczenia z art. 405 i nast. k.c. w sytuacji zbycia przez rzekomego spadkobiercę przedmiotów spadkowych. Uszło uwagi tego sądu, że jeżeli inne przesłanki warunkują roszczenie oparte na tytule szczególnym, a inne roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, a tak jest w przypadku roszczenia z art. 1029 § 1 k.c., to obydwa te roszczenia istnieją obok siebie.

Spadkobierca, występujący z roszczeniem z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wobec rzekomego spadkobiercy, nie musi wykazywać wszystkich przesłanek, od których uzależnione jest roszczenie o ochronę dziedziczenia, ponieważ wystarczy wykazanie, że rzekomy spadkobierca uzyskał bez tytułu prawnego korzyść kosztem spadku. A zatem w sytuacji, gdy rzekomy spadkobierca w dobrej wierze zbył skutecznie, jak w przedmiotowej sprawie, przedmioty spadkowe, uzyskana korzyść pochodzi z majątku rzeczywistego spadkobiercy, wobec czego podlega zwrotowi na podstawie art. 405 k.c. Sięganie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu uzasadnia też fakt, że kodeks cywilny nie przewiduje zasady surogacji, polegającej na tym, że wszystko, co zostało uzyskane w drodze czynności prawnej ze środków pochodzących ze spadku, wchodzi w jego skład i tym samym objęte jest roszczeniem o wydanie. Bezpodstawnego wzbogacenia rzekomego spadkobiercy w takiej sytuacji, wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, nie wyłącza też art. 1028 k.c. dotyczący ochrony osoby trzeciej.

Przeciwnie, przepis ten dostarcza dodatkowego argumentu na rzecz trafności poglądu o bezpodstawnym wzbogaceniu. Zawarta w nim regulacja jest wzorowana na rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych i podobnie jak rękojmia chroni ona skuteczność nabycia prawa przez osobę trzecią. Skoro więc wskutek tej regulacji rzeczywisty spadkobierca nie ma w stosunku do osoby trzeciej, jak w przedmiotowej sprawie, roszczenia o zwrot nabytych przez nią od rzekomego spadkobiercy przedmiotów spadkowych, to odpada argument zasadności zatrzymania przez rzekomego spadkobiercę korzyści uzyskanej ze sprzedaży. A zatem zwrot w naturze, niemożliwy ze względu na sprzedaż, zostaje zastąpiony zwrotem wartości korzyści, oczywiście w granicach istniejącego wzbogacenia. Rozważania te dają podstawę do udzielenia odpowiedzi przeczącej na postawione na wstępie pytanie, jednakże nie przesądza to jeszcze zasady powództwa. Zależy ona bowiem od oceny dochodzonego roszczenia w płaszczyźnie art. 409 k.c. Przyjęty w tym przedmiocie pogląd Sądu Apelacyjnego, że z mocy art. 409 k.c. wygasł obowiązek Skarbu Państwa do wydania korzyści, jest mylny.

Aczkolwiek nie można negować stanowiska tego sądu, że Skarb Państwa wyzbywając się korzyści nie miał obowiązku liczenia się z jej zwrotem, jednakże art. 409 k.c. wyraża zasadę, że bezpodstawnie wzbogacony ma obowiązek wydania zubożonemu aktualnie istniejącego wzbogacenia, tj. tej korzyści, którą w chwili żądania zwrotu ma jeszcze w swoim majątku. W kwestii istnienia po stronie pozwanego Skarbu Państwa obowiązku zwrotu korzyści w granicach wzbogacenia prawidłowy jest pogląd Sądu Wojewódzkiego. Jeśli bowiem z nie kwestionowanych ustaleń wynika, że kwota uzyskana przez Skarb Państwa ze sprzedaży przedmiotów spadkowych wpłynęła na dochody budżetu państwa, to Sąd Wojewódzki miał podstawę do przyjęcia, że zwiększyła ona mienie państwowe. Poglądu tego nie podważa podniesiona przez Sąd Apelacyjny okoliczność, że z budżetu państwa corocznie pokrywane są wydatki państwowe. Uszło uwagi tego sądu, że wskutek pokrycia tych wydatków zmniejszają się pasywa, a tym samym wzrasta majątek, gdyż Skarb Państwa w przeciwnym razie musiałby pokryć te wydatki z innego własnego majątku. Wzbogacenie zatem Skarbu Państwa, jak słusznie przyjął Sąd Wojewódzki, trwa nadal.

Skoro Sąd Apelacyjny, wychodząc z odmiennych założeń, uznał żądanie za niesłuszne co do zasady i konsekwentnie nie rozważał granic wzbogacenia przyjętych w wyroku zaskarżonym apelacją, uniemożliwia to dokonanie kontroli kasacyjnej w zakresie tego wzbogacenia, co skutkowało uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 393[13] § 1 k.p.c.).

OSNC 1999 r., Nr 3, poz. 49