Wyrok z dnia 1997-06-25 sygn. III CKN 116/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKN 116/97

Wyrok z dnia 25 czerwca 1997 r.

Oddalenie powództwa w wyniku uwzględnienia zarzutu potrącenia (art. 498 k.c.) oznacza, że sąd uznał umorzenie się nawzajem obu wierzytelności. Do przyjęcia istnienia wierzytelności pozwanego nie wystarcza, że wystąpił on przeciwko powodowi na drogę odrębnego procesu o zapłatę.

Przewodniczący: sędzia SN A. Wypiórkiewicz (sprawozdawca).

Sędziowie SN: M. Kocon, Z. Świeboda.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 25 czerwca 1997 r. na rozprawie sprawy z powództwa Marty T. przeciwko Danucie P. i Józefowi P., o zapłatę, na skutek kasacji powódki od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie z dnia 14 lutego 1997 r. sygn. akt (...)

uchylił zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu Rejonowego w Ropczycach z dnia 23 grudnia 1996 r. przez oddalenie powództwa o zapłatę kwoty 7200 złotych wraz z ustawowymi od niej odsetkami oraz sprawę - w tym zakresie - przekazał Sądowi Wojewódzkiemu w Rzeszowie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie:

Powódka Marta T. wystąpiła przeciwko pozwanym Danucie i Józefowi małżonkom P. o zapłatę kwoty 7200 złotych z ustawowymi odsetkami tytułem wynagrodzenia za zajmowanie bez tytułu prawnego lokalu mieszkalnego, stanowiącego jej własność. Następnie rozszerzyła powództwo o dalszą kwotę 1500 złotych. Sąd Rejonowy, wyrokiem z dnia 23 grudnia 1996 r. zasądził solidarnie od pozwanych na rzecz powódki dochodzoną przez nią kwotę 8700 złotych z odsetkami od dnia wezwania do zapłaty. Oddalił zaś powództwo co do odsetek za okres wcześniejszy. Sąd Rejonowy wskazał art. 405 k.c. jako podstawę prawną tego wyroku, który zastosował w odniesieniu do następującego stanu faktycznego. Powódka Marta T. jest właścicielką spółdzielczego lokalu mieszkalnego. Sąd Rejonowy w Ropczycach prawomocnym wyrokiem z dnia 7 lipca 1995 r. sygn. akt (...) nakazał pozwanym opróżnienie lokalu i wydanie go powódce. Jednakże pozwani nadal go zajmują, nie uiszczając na rzecz powódki należności za korzystanie z nieprzysługującego im mieszkania. Zasądzona kwota obejmuje okres od dnia 10 grudnia 1993 r. i wyliczona została w wysokości czynszu wolnorynkowego.

Na skutek uwzględnienia apelacji pozwanych, wniesionej od wyroku zasądzającego powództwo, Sąd Wojewódzki, wyrokiem z dnia 14 lutego 1997 r., zaskarżony wyrok zmienił i powództwo oddalił. Sąd ten miał na uwadze, że pozwani złożyli w apelacji oświadczenie o potrąceniu dochodzonej przez powódkę wierzytelności z ich własną wierzytelnością. Pozwani mianowicie twierdzą, że mają w stosunku do powódki roszczenie pieniężne o zwrot zrewaloryzowanej równowartości wkładu, jaki wnieśli na rzecz spadkobiercy powódki. Sąd Wojewódzki ustalił, że w sprawie sygn. akt (...) pozwani wystąpili przed Sądem Wojewódzkim w Przemyślu z powództwem o zasądzenie od powódki tej należności. W tym stanie rzeczy Sąd Wojewódzki uznał, że spełnione zostały wszystkie przesłanki, od których zaistnienia art. 498 k.c. uzależnia skuteczność potrącenia.

W kasacji od wyroku Sądu Wojewódzkiego powódka domagała się jego zmiany w drodze zasądzenia od pozwanych kwoty 7200 złotych "zgodnie z żądaniem pozwu" albo jego uchylenia do ponownego rozpoznania. Kasacja oparta została na zarzucie naruszenia art. 498 i 499 k.c. przez przyjęcie, że spełnione zostały ustalone przesłanki potrącenia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Oddalenie powództwa o zapłatę na podstawie potrącenia uregulowanego w art. 498 k.c. oznacza implicite, że sąd przyjął wzajemne umorzenie się obu wierzytelności. Tym samym uznał skuteczność potrącenia. Skuteczność potrącenia zależy zaś od tego, czy istniejące wzajemne wierzytelności nadają się do potrącenia, odpowiadając wymaganiom art. 498 § 1 k.c. Okoliczności związane z ustawowymi przesłankami potrącenia składają się na "stan potrącalności", w ramach którego może dojść do potrącenia wykonywanego przez oświadczenie woli stosownie do treści art. 499 k.c. Potrącenie jest instytucją prawa materialnego i wywołuje skutki prawne w tej sferze stosunków.

Jeżeli wierzyciel dochodzi przed sądem swojej wierzytelności, to potrącenie może być dokonane w drodze podniesienia przez pozwanego zarzutu procesowego zmierzającego do oddalenia powództwa o treści odpowiadającej hipotezie art. 499 k.c. Okoliczność, że wzajemna wierzytelność pozwanego przedstawiona do potrącenia z wierzytelnością powoda jest sporna, nie stoi na przeszkodzie podniesieniu przez pozwanego zarzutu potrącenia. Przeciwnie, w procesach, w których strona pozwana broni się przed uwzględnieniem powództwa potrąceniem, z reguły taki właśnie stan rzeczy zachodzi. Jak wskazuje doświadczenie życiowe, w warunkach bezsporności wzajemnych wierzytelności najczęściej nie dochodzi do sporu sądowego. Jeżeli zaś spór taki wyniknie ze względu na sporność wierzytelności, którą pozwany przeznacza dla uzyskania umorzenia wzajemnej wierzytelności, to sąd obowiązany jest spór ten rozstrzygnąć, jeżeli oddala powództwo na zasadzie potrącenia. Jest to niezbędne dlatego, że skuteczność oświadczenia o potrąceniu zależy od zaistnienia łącznie wszystkich przesłanek potrącenia wskazanych w art. 498 k.c.

Dla uznania, że zarzut potrącenia wywołał skutek prawny w postaci wygaśnięcia (umorzenia) wzajemnych wierzytelności, nie wystarcza zatem samo powoływanie się przez pozwanego składającego oświadczenie o potrąceniu na fakt, że w odrębnej sprawie wniósł pozew o zasądzenie od powoda należności z tytułu posiadanej wierzytelności, który następnie zgłosił do potrącenia. Fakt ten stanowi jedynie podstawę do ustalenia, że potrącający pozwany uznaje w osobie powoda swojego wzajemnego dłużnika i że dochodzi od niego z tytułu świadczenia w oddzielnym postępowaniu sądowym. Nie zmienia tu niczego dostrzegalna niekonsekwencja w omawianym postępowaniu pozwanego, który naraża się na oddalenie jego powództwa, jeżeli ustalone zostanie przed zakończeniem rozprawy, że dochodzona wierzytelność uległa umorzeniu w drodze potrącenia z wierzytelnością wzajemną.

Uwzględniając wspomniane zasady po przeniesieniu omawianej problematyki na grunt okoliczności rozpoznawanej sprawy - skarżący trafnie zarzucił, że wyrok Sądu Wojewódzkiego zapadł z naruszeniem art. 498 i 499 k.c., skoro sąd ten, nie rozstrzygając sporu o istnienie wzajemnej wierzytelności pozwanych dochodzonej w sprawie sygn. akt (...), w konsekwencji błędnie uznał w przyjętej koncepcji wyroku, że dla spełnienia się przesłanek potrącenia wystarczy, iż o sporną wzajemną wierzytelność wszczęty został proces w odrębnej sprawie. Odwoływanie się do możliwości wznowienia postępowania w niniejszej sprawie w wypadku ustalenia, że dochodzona przez pozwanych wierzytelność nie istnieje lub istnieje w mniejszej kwocie, nie znajduje uzasadnienia w art. 401 i 403 k.p.c., a przy tym bezpodstawnie nadaje rozstrzygnięciu charakter tymczasowości. Biorąc pod uwagę te wszystkie zasady, kasacja zasługuje na uwzględnienie, gdyż zarzut naruszenia art. 498 i 499 k.c., wywiedziony z podstawy przewidzianej przez art. 393¹ k.p.c., jest w pełni uzasadniony.

Co mając na uwadze Sąd Najwyższy na podstawie art. 393¹¹ k.p.c. i art. 393¹³ zd. I k.p.c. uchylił wyrok Sądu Wojewódzkiego w części zaskarżonej i sprawę przekazał temuż sądowi do ponownego rozpoznania.

OSNC 1997 r., Nr 11, poz. 184