Postanowienie z dnia 2003-11-20 sygn. III CK 7/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt III CK 7/02

Postanowienie

z dnia 20 listopada 2003 r.

Testament ustny sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego nie może być uznany za sporządzony w okolicznościach uzasadniających obawę rychłej śmierci.

Sędzia SN Jan Górowski (przewodniczący)

Sędzia SN Tadeusz Domińczyk (sprawozdawca)

Sędzia SN Marian Kocon

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Teresy N. przy uczestnictwie Piotra R. i Wacława T. o stwierdzenie nabycia spadku, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 20 listopada 2003 r., na rozprawie kasacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 3 października 2001 r.

oddalił kasację.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 24 kwietnia 2001 r. Sąd Rejonowy w Lublinie stwierdził, że spadek po zmarłej dnia 29 stycznia 2000 r. w Świdniku Renacie R. nabyli na podstawie ustawy: mąż Piotr R. w połowie oraz rodzice Teresa N. i Wacław T. po 1/4 części.

Sąd Rejonowy powołał się na następujące ustalenia i wyprowadzone z nich wnioski: spadkodawczyni była mężatką. Związek małżeński z Piotrem R. zawarła dnia 17 lipca 1999 r. z małżeństwa dzieci nie było. Krąg spadkobierców wyczerpują mąż oraz rodzice. W skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne.

Dwa dni przed samobójczą śmiercią Renata R. sporządziła testament ustny, którym rozrządziła w zupełności na rzecz swej matki. Testament ten Sąd Rejonowy uznał za nieważny. Jego sporządzeniu – jak przyjął – nie towarzyszyły bowiem okoliczności uzasadniające obawę rychłej śmieci. Przeciwnie, w okresie poprzedzającym zgon Renata R. znana była jako osoba silna i odporna psychicznie, zamiarów samobójczych nie zdradzała, a jej samobójcza śmierć była całkowitym zaskoczeniem dla otoczenia. Zamiar samobójczy natomiast należy do sfery uczuć psychicznych osoby i jako mający całkowicie subiektywne podłoże nie może rodzić obawy rychłej śmierci w rozumieniu art. 952 § 1 k.c.

Żądania uznania za niegodnego dziedziczenia, skierowane wobec ojca spadkodawczyni, Sąd Rejonowy nie uwzględnił, jako nie nadającego się do rozpoznania w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku.

Apelację wnioskodawczyni Teresy N. od postanowienia Sądu Rejonowego Sąd Okręgowy zaskarżonym postanowieniem oddalił uznając, że w ustalonym stanie faktycznym brak jest racjonalnych podstaw, które by uzasadniały istnienie obawy rychłej śmierci jako motywu sporządzenia testamentu ustnego. Sąd Okręgowy w swych rozważaniach odniósł się do ciągle aktualnych i przeciwstawnych wypowiedzi, zarówno w orzecznictwie jak i w literaturze, w przedmiocie wyboru przesłanek bądź to o charakterze subiektywnym, bądź obiektywnym, tłumaczących pojęcie „obawy rychłej śmierci” i opowiedział się za drugą z nich.

W kasacji, opartej na pierwszej z podstaw kasacyjnych, wnioskodawczyni zarzuciła, że zaskarżone postanowienie zapadło z naruszeniem art. 952 § 1 k.c., wobec błędnej jego interpretacji. Skarżąca wyraziła zapatrywanie, że dla ważności testamentu „wystarczy subiektywne uzasadnienie obawy rychłej śmierci istniejące w chwili sporządzenia testamentu”.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Spośród trzech przewidzianych przez kodeks cywilny form testamentu szczególnego, testament ustny ma najszersze zastosowanie. Korzystanie z tej formy testowania możliwe jest w razie wystąpienia choćby jednej z następujących przesłanek: istnienie obawy rychłej śmierci spadkodawcy, niemożliwosć sporządzenia testamentu zwykłego spowodowana okolicznościami szczególnymi, wystąpienie okoliczności szczególnych tego rodzaju, że sporządzenie testamentu zwykłego staje się bardzo utrudnione. W praktyce największą doniosłość ma pierwsza z tych przesłanek i ta podlega rozważeniu w stanie faktycznym sprawy.

W przeciwieństwie do przewidzianych w art. 953 i 954 k.c. sytuacji ekstremalnych, stwarzających stan potencjalnego zagrożenia dla życia, jako przyczyny sporządzenia testamentu szczególnego, sporządzenie testamentu ustnego pozostają w ścisłym związku z oceną już istniejących zagrożeń. Ze względu na zróżnicowaną naturę tych zagrożeń, podyktowanych nie tylko przyczynami zdrowotnymi, istotnego znaczenia nabiera to, jakie kryteria uznać za decydujące w dążeniu do ustalenia istnienia obawy rychłej śmierci wywołującej potrzebę sporządzenia testamentu ustnego, czy tylko te odnoszące się do sfery psychicznej testatora pozostającego w przekonaniu o rychłym zgonie, a zatem subiektywnych, czy także te, które z uwzględnieniem wiedzy medycznej pozwalają przyjąć, że to jego przekonanie było uzasadnione.

Zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie nie ma jednolitości poglądów w tej mierze. Reprezentatywna dla stanowiska, że wystarczy subiektywnie uzasadniona obawa rychłej śmierci istniejąca w chwili sporządzenia testamentu, jest uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1992 r., III CZP 135/91, OSP 1993, nr 1, poz. 4). W myśl tej uchwały obawa rychłej śmierci spadkodawcy w rozumieniu 952 § 1 k.c. istnieje nie tylko wtedy, gdy jego stan zdrowia w chwili sporządzenia testamentu sam przez się lub w powiązaniu z innymi okolicznościami, jak z podeszłym wiekiem, albo przewlekłym schorzeniem, czynił tę obawę realną w świetle doświadczenia życiowego, a zwłaszcza wiedzy lekarskiej, lecz także w sytuacji jedynie subiektywnego przekonania spadkodawcy co do rychłego zgonu. Odmienne zapatrywanie, wskazując na zależność obawy rychłej śmierci od stanu zdrowia spadkodawcy, ocenianym z punktu widzenia wiedzy lekarskiej, Sąd Najwyższy wyraził w orzeczeniach: z dnia 4 lipca 1952 r., C 1321/52 ("Nowe Prawo" 1953, nr 2, s. 84), z dnia 6 sierpnia 1958 r., I CR 512/58 (OSPiKA 1960, nr 2, poz. 37), z dnia 25 marca 1974 r., III CRN 5/74 (OSNCP 1975, nr 3, poz. 42) oraz z dnia 24 czerwca 1974 r., III CRN 118/74 (nie publ.). W tym ostatnim Są Najwyższy uznał, że dla stwierdzenia istnienia przesłanki „obawy rychłej śmierci” przewidzianej w art. 952 § 1 k.c. nie wystarczy ani sam podeszły wiek spadkodawcy, ani utrzymujący się przez dłuższy czas zły stan zdrowia na tle przewlekłego schorzenia. W kwestii tej istotna jest taka zmiana stanu zdrowia spadkodawcy, która sama prze się lub w powiązaniu z jego wiekiem względnie z przewlekłym schorzeniem wskazuje, że w opartej o doświadczenie życiowe ocenie zachodzi obawa rychłej śmierci.

Bez względu jednak na charakter przesłanki leżącej u podstaw sporządzenia testamentu ustnego, subiektywny bądź obiektywny, obawa rychłej śmierci w rozumieniu art. 952 k.c. musi istnieć w chwili testowania, skoro jest tego testowania przyczyną samoistną. Ze swej istoty jest ona bowiem następstwem oceny zjawisk, zdarzeń, sytuacji realnie istniejących. Jeżeli stanowi czynnik determinujący określone zachowanie, to tylko w warunkach przeświadczenia, że zagrożenie dla życia przybiera cechy nieuchronności, wobec braku możliwości odwrócenia przyczyn tego zagrożenia.

Zamiar samobójczy tak pojmowanej motywacji testowania nie uzasadnia. Sam w sobie stwarza bowiem tylko stan hipotetycznego zagrożenia dla życia w nie dającej się przewidzieć przyszłości i należy go zakwalifikować do możliwych do opanowania stanów emocjonalnych. Stan ten, zwłaszcza jeżeli nie ma podłoża patologicznego, nie usuwa możliwości kontrolowania własnych zachowań i nie niweczy oddziaływania z zewnątrz na osobę pozostającą w tym stanie. Nie może być zatem traktowany jako trwały splot okoliczności uzasadniających przekonanie o zagrożeniu życia, zarówno w ocenie indywidualnej, jaki w aspekcie dostępnych wyników badań z zakresu psychiatrii, psychologii, socjologii itp.

Wszystko to prowadzi do ostatecznego wniosku, że testament ustny sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego nie może być uznany za sporządzony w okolicznościach uzasadniających obawę rychłej śmierci.

W świetle tych uwag nie jest uzasadniony zarzut wadliwego zinterpretowania przez Sąd art. 952 k.c., a kasacja, jako pozbawiona uzasadnionej podstawy podlega oddaleniu na zasadzie art. 393^-12 k.p.c.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 07/2010

Testament ustny, sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego, nie może być uznany za sporządzony w okolicznościach uzasadniających obawę rychłej śmierci.

(postanowienie z dnia 20 listopada 2003 r., III CK 7/02, J. Górowski, T. Domińczyk, M. Kocon, OSNC 2005, nr 1, poz. 7; OSP 2004, nr 10, poz. 124; MoP 2004, nr 17, s. 806; BSN 2004, nr 4, s. 9; Jurysta 2004, nr 6, s. 36; R.Pr. 2005, nr 1, s. 103; Rej. 2005, nr 1, s. 169)

Glosa

Witolda Borysiaka, Monitor Prawniczy 2007, nr 18, s. 1027

Glosator odrzucił obowiązywanie w prawie polskim koncepcji subiektywnej obawy rychłej śmierci. Jego zdaniem, za wykładnią uzależniającą sporządzenie testamentu ustnego od wystąpienia okoliczności obiektywnych przemawiają silniejsze argumenty przedstawione już wcześniej przez doktrynę. Przeciwko wykładni subiektywnej przemawiać mogą również argumenty praktyczne; przypadki fałszowania testamentów ustnych zdarzają się częściej niż wszystkich innych testamentów łącznie.

Autor omówił kwestię zamiaru samobójczego jako okoliczności obiektywnie uzasadniającej wystąpienie obawy rychłej śmierci. Skonstatował, że zamiar samobójczy należy do sfery odczuć psychicznych (subiektywnych) i dlatego nie może budzić obawy rychłej śmierci w rozumieniu art. 952 § 1 k.c. W konsekwencji należy też odrzucić możliwość sporządzenia testamentu ustnego przez osobę pozostającą w zamiarze samobójczym, jeśli nie wystąpią inne okoliczności obiektywne uzasadniające taką obawę.

Glosator przedstawił (za M. Kłosem) trzy przypadki, w których zamiar samobójczy nie wyklucza obawy rychłej śmierci oraz przedstawił poglądy na ten temat wyrażane w piśmiennictwie. Po pierwsze, spadkodawca w chwili sporządzania testamentu ustnego cierpiał na chorobę psychiczną, której skutkiem jest zamiar popełnienia samobójstwa. Autor zgodził się w zasadzie z poglądem, że sporządzenie testamentu w takim stanie skutkować będzie nieważnością bezwzględną. Jego zdaniem, sytuacja, gdy zamiar samobójczy jest konsekwencją choroby psychicznej, nie różni się niczym od sytuacji, w której obawa rychłej śmierci jest wynikiem urojeń lub manii prześladowczej.

Drugi wyjątek, to osoby cierpiące na chorobę somatyczną, która sprawia, że obiektywnie istnieje stan zagrożenia życia testatora, a zamiar samobójczy jest tylko aktem rozpaczy. Autor stwierdził, że zamiar samobójczy w takim przypadku jest nieistotny, wystarczy ustalenie, że taki stan uzasadniony jest chorobą fizyczną testatora.

Po trzecie, szczególne okoliczności faktyczne, w których obraz psychologiczny testatora może skłonić sąd do uznania, że działał on w obiektywnie uzasadnionym stanie obawy rychłej śmierci.

Na zakończenie glosator zgłosił postulat de lege ferenda nowelizacji art. 952 § 1 k.c. i powrót do regulacji zawartej w art. 82 Prawa spadkowego.

Glosy do omawianego postanowienia opracowali także: M. Kłos (OSP 2004, nr 10, poz. 124) oraz M. Niedośpiał (PiP 2005, nr 1, s. 116). Uwzględnił je także M. Koenner w „Przeglądzie orzecznictwa” (Gdańskie Studia Prawnicze 2006, nr 2,
s. 18).