Uchwała z dnia 1996-08-20 sygn. III CZP 67/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 67/96

Uchwała z dnia 20 sierpnia 1996 r.

Przewodniczący: sędzia SN G. Bieniek.

Sędziowie SN: B. Czech (sprawozdawca), B. Myszka.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Grzegorza J. i Wiktora J. przeciwko B. (...) Bank - Spółce Akcyjnej w W. o unieważnienie uchwały walnego zgromadzenia, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 6 sierpnia 1996 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Warszawie, postanowieniem z dnia 13 marca 1996 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy uchwała walnego zgromadzenia, co do zmiany statutu spółki akcyjnej, polegająca na pozbawieniu dotychczasowych akcjonariuszy prawa poboru części akcji, stanowi "uszczuplenie prawa przyznanego poszczególnym akcjonariuszom" (art. 408 § 3 k.h.) i wymaga zgody wszystkich akcjonariuszy?"

podjął następującą uchwałę:

Uchwała walnego zgromadzenia, zmieniająca statut spółki akcyjnej przez pozbawienie dotychczasowych akcjonariuszy prawa poboru akcji, wymaga zgody tych akcjonariuszy (art. 408 § 3 k.h.).

Uzasadnienie:

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego.

Walne zgromadzenie akcjonariuszy B. (...) - Bank Spółki Akcyjnej w W. w dniu 28 stycznia 1994 r. m.in. podjęło dwie uchwały, a mianowicie:

a) uchwałę nr 3, w której dokonano zmiany statutu przez dodanie - w miejsce skreślonego poprzednio uchwałą z dnia 26 marca 1993 r. § 11 - nowego § 11, pozbawiającego dotychczasowych akcjonariuszy prawa poboru akcji z każdej nowej emisji w odniesieniu do 20% akcji, z przeznaczeniem tych akcji dla pracowników Banku (w sposób określony w tym paragrafie), z jednoczesnym zapisem, że walne zgromadzenie w uchwale o podwyższeniu kapitału akcyjnego może ustalić inną zasadę pozbawienia dotychczasowych akcjonariuszy prawa poboru akcji z nowej emisji; uchwała podjęta została większością 4/5 głosów i zawierała uzasadnienie; przeciwko niej głosowali akcjonariusze (powodowie) Grzegorz J. i Wiktor J., którzy zgłosili sprzeciwy, powołując się na art. 408 § 3 k.h.; jest niesporne, że statut w brzmieniu przed tą uchwałą nie zawierał żadnych regulacji dotyczących prawa poboru akcji z nowych emisji, sama zaś ta uchwała nie podwyższała kapitału akcyjnego,

b) uchwałę nr 4 o podwyższeniu kapitału akcyjnego o określoną kwotę poprzez emisję nowych akcji i o zmianie w tym przedmiocie statutu oraz o pozbawieniu dotychczasowych akcjonariuszy prawa poboru akcji z tej nowej emisji; uchwała ta przyjęta została bez głosów przeciwnych.

Powodowie w pozwie żądają unieważnienia wymienionej uchwały nr 3 jako - ich zdaniem - naruszającej art. 408 § 3 i art. 435 § 2 k.h. W szczególności twierdzą, że uchwała ta podjęta została wbrew treści art. 408 § 3 k.h., gdyż zmiana statutu, polegająca na ograniczeniu pierwszeństwa dotychczasowych akcjonariuszy do nabycia akcji z nowej emisji, uszczupla prawa przyznane im osobiście i do jej przyjęcia niezbędna była zgoda wszystkich akcjonariuszy, których zmiana dotyczy. Pozwany Bank wniósł o oddalenie powództwa, twierdząc, że do przedmiotowej zmiany statutu ma zastosowanie art. 435 § 2 k.h.

Sąd Wojewódzki w Warszawie wyrokiem z dnia 30 maja 1995 r. oddalił powództwo, przyjmując, że do wymienionej uchwały nr 3 nie ma zastosowania art. 408 § 3 k.h. Zdaniem Sądu Wojewódzkiego, prawo akcjonariuszy do objęcia akcji z nowej emisji powstaje dopiero w chwili podjęcia uchwały o podwyższeniu kapitału akcyjnego i w takim znaczeniu rozumie prawo poboru art. 435 k.h. Jeżeli statut nie stanowi inaczej, takie prawo poboru istnieje z mocy art. 435 § 1 k.h., ale dotyczy wszystkich, a nie poszczególnych akcjonariuszy. Artykuł 408 § 3 k.h. dotyczy zaś uchwały zmniejszającej prawa przyznane w statucie poszczególnym akcjonariuszom, a nie wszystkim w takim samym stopniu. Prawo przyznane osobiście poszczególnym akcjonariuszom musiałoby być określone w treści statutu w sposób indywidualny dla pewnej grupy akcjonariuszy lub dla akcjonariuszy mających określony rodzaj akcji.

Sąd Apelacyjny w Warszawie, rozpoznając sprawę na skutek rewizji powodów - zarzucających w szczególności naruszenie art. 408 § 3 k.h. - przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji uchwały, podkreślając występującą w tym przedmiocie rozbieżność poglądów w piśmiennictwie.

Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

1. Zaskarżona powództwem z art. 413 § 1 k.h., przez wspólników Jerzego J. i Wiktora J., uchwała walnego zgromadzenia akcjonariuszy, jest uchwałą o zmianie statutu, polegającą na pozbawieniu (w części) dotychczasowych akcjonariuszy prawa poboru akcji z nowej emisji. Z tego względu oraz z uwagi na trudności interpretacyjne wzajemnego stosunku art. 408 § 3 i art. 435 § 2 k.h., należy rozważyć przewidziane przez kodeks handlowy wymagania dotyczące zarówno zmiany statutu, jak i pozbawienia wymienionego prawa, a także charakter tego prawa.

2. Inaczej niż przy zawiązywaniu spółki akcyjnej, kiedy przystępujący do spółki akcjonariusz musi wyrazić zgodę na określone brzmienie statutu (art. 314 § 1 k.h.), w okresie po powstaniu spółki zmiany statutu są dokonywane uchwałami walnego zgromadzenia wspólników, podejmowanymi bezwzględną większością głosów, jeśli przepisy kodeksu handlowego dotyczące spółki akcyjnej lub statut tej spółki nie stanowią inaczej (art. 407 k.h.).

Kodeks handlowy w wielu przypadkach wymaga, ażeby uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy zapadały kwalifikowaną większością głosów. Tak np. wymagają większości oddanych głosów:

a) 2/3 - uchwały w sprawach wymienionych w art. 389 § 1, art. 409 § 1 i 5 k.h.,

b) 3/4 - uchwały w sprawach, których dotyczą art. 388 pkt 3 i 5, art. 408 § 1, art. 410, 430, 431 § 1, art. 444 pkt 2, art. 445 § 2, art. 492 § 1 k.h.,

c) 4/5 - uchwała w sprawie pozbawienia dotychczasowych akcjonariuszy prawa poboru (w całości lub w części) akcji nowej emisji (art. 435 § 2 k.h.).

Zasadą ogólną jest, że zmiana statutu spółki akcyjnej wymaga uchwały powziętej większością 3/4 oddanych głosów (art. 408 § 1 k.h.), chyba że kodeks handlowy lub statut przewidują surowsze wymagania.

W pewnych wyjątkowych wypadkach potrzebna jest, praktycznie biorąc, jednomyślność albo przynajmniej brak chociażby jednego sprzeciwu. Dotyczy to uchwał w "materii" wymienionych w art. 397 § 1, art. 398 § 1 k.h. oraz uchwały o zmianie statutu, zwiększającej obowiązki lub uszczuplającej prawa przyznane osobiście poszczególnym akcjonariuszom, której powzięcie wymaga zgody wszystkich akcjonariuszy, których dotyczy (art. 408 § 3 k.h.).

Powstaje problem rozumienia określenia "prawa przyznane osobiście", użytego w art. 408 § 3 k.h., oraz stosunku tego przepisu do art. 435 § 2 k.h.

3. W braku odmiennych postanowień statutu lub uchwały o podwyższeniu kapitału akcyjnego, dotychczasowi akcjonariusze mają prawo pierwszeństwa do objęcia nowych akcji w stosunku do ilości już posiadanych akcji (art. 435 § 1 k.h.). To uprawnienie, zwane prawem poboru akcji nowej emisji, ma na celu zagwarantowanie dotychczasowemu akcjonariuszowi wpływu na spółkę, jaki dotychczas mu przysługuje oraz zapobieganie tzw. rozwodnieniu kapitału akcyjnego, a przez to - pogarszaniu pozycji dotychczasowych akcjonariuszy. Dlatego możliwość pozbawienia (ograniczenia) tego prawa obwarowana jest szczególnymi wymaganiami (w dalszym ciągu niniejszego uzasadnienia, dla skrócenia tekstu, określenie "pozbawienie" będzie odnosić się również do "ograniczenia", tj. częściowego pozbawienia prawa poboru).

Z art. 435 § 1 k.h. wynika, że akcjonariusze mogą być pozbawieni prawa poboru przez: a) statut lub b) uchwałę walnego zgromadzenia.

Pozbawienie prawa poboru następuje najczęściej łącznie z podwyższeniem kapitału akcyjnego. Uchwała walnego zgromadzenia o podwyższeniu tego kapitału jest zawsze uchwałą o zmianie statutu spółki akcyjnej (art. 309 § 1 pkt 4 i art. 439 § 1 k.h.). Nie ma jednak w kodeksie handlowym zakazu podjęcia uchwały o pozbawieniu prawa poboru przed podwyższeniem kapitału akcyjnego. Jeśli w statucie spółki (tj. w istniejącym już jego obowiązującym tekście) znajduje się zapis o pozbawieniu dotychczasowych akcjonariuszy prawa poboru, to następuje ono niejako "automatycznie" w związku z podwyższeniem kapitału akcyjnego przez emisję nowych akcji, jeśli uchwała walnego zgromadzenia inaczej nie stanowi w tym przedmiocie (art. 435 § 1 in principio k.h.).

Jeśli zaś takiego zapisu brak, to wymienione pozbawienie może nastąpić w drodze uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy, zawierającej bądź 1) odpowiednią zmianę statutu, która wówczas - z natury rzeczy - ma charakter generalny, bądź 2) pozbawienie tego prawa w odniesieniu jedynie do konkretnej, nowej emisji akcji, bez zmiany statutu (wniosek, że uchwała taka nie musi mieć charakteru zmiany statutu wynika z art. 309 § 1 k.h.). Powstaje pytanie: jakim wymogom musi odpowiadać uchwała w obu tych przypadkach?

4. Prawo poboru należy do podstawowych uprawnień udziałowych akcjonariusza. Początkowo jest prawem warunkowym, którego zaistnienie uzależnione jest od podjęcia przez walne zgromadzenie uchwały o podwyższeniu kapitału i od braku pozbawienia tego prawa w statucie lub w uchwale walnego zgromadzenia (art. 435 § 1 k.h.). Prawo poboru aktualizuje się ("dojrzewa") następnie wskutek zajścia kolejnych zdarzeń (warunków): zaoferowania akcji w drodze subskrypcji prywatnej akcjonariuszom (art. 436 k.h.), dokonania zapisu przez uprawnionego (art. 317 i nast. k.h. oraz art. 438 k.h.), rejestracji podwyższenia kapitału (art. 439 § 1 k.h.). Pomijając szczegółowe rozważania na temat - wywołujący różnice poglądów w doktrynie i orzecznictwie - pełnej ochrony ekspektatywy jako prawa podmiotowego należy - w odniesieniu do art. 435 § 1 k.h. - przyjąć, że prawo poboru ma charakter ekspektatywy (prawa warunkowego) aż do chwili rejestracji uchwały o podwyższeniu kapitału, gdyż zgodnie z art. 431 § 4 k.h. zmiana statutu przed zarejestrowaniem nie ma skutków prawnych.

Dlatego pełne (bezwarunkowe) prawo poboru powstaje dopiero od chwili wymienionej rejestracji. Kodeks handlowy nie wprowadza jednak różnicy w ochronie prawa poboru ze względu na to, że jest ono dopiero ekspektatywą lub że jest już prawem bezwarunkowym.

5. W związku z różnym rozumieniem w piśmiennictwie - użytego w art. 408 § 3 k.h. - określenia: "prawa przyznane osobiście poszczególnym akcjonariuszom" zarysowała się różnica poglądów co do wymagań stawianych przez kodeks handlowy uchwale o zmianie statutu, przez pozbawienie dotychczasowych akcjonariuszy prawa poboru akcji z nowej emisji. Według pierwszego poglądu, jeśli statut - w dotychczasowym (przyjętym już) brzmieniu - nie zawierał zapisów o ograniczeniu prawa poboru, to wszyscy dotychczasowi akcjonariusze mają przyznane im "osobiście" takie prawo (art. 435 § 1 k.h.) i uchwała o pozbawieniu go normowana jest przepisem art. 408 § 3 k.h., tj. - wymaga większości 3/4 oddanych głosów, w tym zgody wszystkich dotychczasowych akcjonariuszy. Według zaś drugiego zapatrywania, w sytuacji takiej nie mamy do czynienia z prawem przyznanym "osobiście" poszczególnym akcjonariuszom i w związku z tym - dla pozbawienia tego prawa - zastosowanie mają wymagania przewidziane w art. 435 § 2 k.h., a nie w art. 408 § 3 k.h.

Sąd Najwyższy, w składzie rozstrzygającym przedstawione zagadnienie prawne, podziela pierwszy pogląd.

6. Spółka akcyjna jest "typową", "czystą", "klasyczną" spółką kapitałową, tzn. taką, w której elementy osobowe uczestników spółki z zasady nie mają jakiegokolwiek znaczenia, a liczy się jedynie kapitał wniesiony przez nich do spółki. Zakres uprawnień wspólników takiej spółki zależy od wielkości kapitału, ściślej - od liczby akcji objętych za wniesiony kapitał. Uprawnienia z reguły nie są przyznawane osobiście i indywidualnie poszczególnym akcjonariuszom, lecz związane są z dokumentami, a mianowicie z akcjami (art. 339 i in. k.h.) i świadectwami założycielskimi (art. 360 k.h.). W związku z tym trzeba przyjąć, że użyte w art. 408 § 3 k.h. sformułowanie: "prawa przyznane osobiście poszczególnym akcjonariuszom" nie odpowiada - przynajmniej w pewnym stopniu - charakterowi spółki akcyjnej.

Nie może podważyć tego stwierdzenia okoliczność, że w praktyce spotyka się jednak statuty spółek akcyjnych z wyraźnie zaznaczonymi elementami osobowymi, uwzględniające określone właściwości osób tworzących takie spółki lub zawierające uprzywilejowania, zazwyczaj tylko niektórych - w zależności np. od rodzaju akcji, posiadania przymiotu założyciela spółki - wspólników, itp., albowiem takie postanowienia statutu są raczej odstępstwem od reguł spółki kapitałowej niż wyrazem jej istoty. Przyznane w ten sposób uprawnienia mogą być - oczywiście - traktowane jako "przyznane osobiście poszczególnym akcjonariuszom".

Poza tym spółka akcyjna (jako osoba prawna) może wchodzić w rozmaite stosunki prawne, przede wszystkim umowne, ze swymi akcjonariuszami. Uprawnienia i obowiązki akcjonariusza wynikające z takiej umowy nie są - rzecz oczywista - wpisywane do statutu spółki, albowiem nie mają one charakteru korporacyjnego (w szerokim tego słowa znaczeniu). Zmiana praw lub obowiązków wynikających z powołanej umowy wymaga zgody obu stron, a nie tylko akcjonariusza.

Zgodę taką wyraża on zaś nie jako akcjonariusz, lecz jako strona umowy cywilnoprawnej. Zmiana taka nie następuje zatem w drodze uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy.

7. Prawo pierwszeństwa poboru akcji nowej emisji kodeks handlowy przyznaje wszystkim dotychczasowym akcjonariuszom, jeśli statut lub uchwała o podwyższeniu kapitału akcyjnego nie stanowi inaczej (art. 435 § 1 k.h.). Nie świadczy to o tym, by nie można było przyjąć, że prawo to przyznane zostało - przez normę kodeksu handlowego - "osobiście" akcjonariuszom. Wyrażenie "osobisty" znaczy bowiem w języku polskim: "odnoszący się do danej osoby", "będący własnością danej osoby", "właściwy danej osobie", "własny, prywatny" (por. Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1994, t. II, s. 553). W wyrażeniach "osobiście", "osobisty" zawarty jest przeto pewien element indywidualizujący w odniesieniu do konkretnej osoby lub grupy osób. Elementu takiego można dopatrzeć się w określeniu "dotychczasowi akcjonariusze", skoro przysługujące im wymienione prawo pierwszeństwa wynika z posiadanych akcji.

W tym wypadku "osobiście" to tyle, co: "będący następstwem posiadanych akcji". Należy zauważyć, że stanowisko to - przy dostrzeganiu różnicy między spółką akcyjną a spółką z o.o. - jest zbliżone do poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 10 lipca 1991 r. IV CR 687/90 (OSNCP 1992, z. 7-8, poz. 139), że określenie użyte w art. 237 § 3 k.h.: "prawa przyznane osobiście poszczególnym wspólnikom" (odnoszące się do spółki z o.o.) obejmuje także sytuację, kiedy prawa takie przyznane są w umowie spółki z o.o. wszystkim wspólnikom bez ich indywidualizowania.

8. Zachodzą przeto istotne różnice między pozbawieniem prawa poboru akcji według art. 408 § 3 k.h. i według art. 435 § 2 k.h. Są one "podyktowane" charakterem i konsekwencjami tego pozbawienia, odmiennymi w obu tych przypadkach. Pozbawienie to, według art. 408 § 3 k.h., ma zawsze formę uchwały walnego zgromadzenia zmieniającej statut, powziętej większością 3/4 oddanych głosów, w tym głosów ("zgody") wszystkich dotychczasowych akcjonariuszy, których prawa są uszczuplane. Odnosić się przeto będzie do wszystkich następnych emisji nowych akcji, jeśli statut wcześniej nie zostanie zmieniony.

Natomiast przewidziane w art. 435 § 2 k.h. pozbawienie dotychczasowych akcjonariuszy prawa poboru akcji odnosi się jedynie do konkretnej (konkretnych) emisji i nie ma charakteru zmiany statutu. Pozbawienie to może nastąpić wtedy, gdy spełnione zostaną wszystkie wymienione w tym przepisie wymagania i jeśli to ma miejsce, to nie jest wymagana zgoda dotychczasowych akcjonariuszy, dotkniętych tym pozbawieniem. Wymagania te są zaś następujące:

1) pozbawienie ma być dokonane w interesie spółki,

2) uchwała walnego zgromadzenia wymaga przyjęcia jej większością przynajmniej 4/5 głosów oddanych,

3) uchwała powinna być szczegółowo umotywowana,

4) wyłączenie od prawa poboru musi być wyraźnie zapowiedziane na porządku obrad walnego zgromadzenia.

Z powyższych przyczyn Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne jak w sentencji uchwały (art. 391 § 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia 30 czerwca 1996 r. w związku z art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego..., Dz. U. Nr 43, poz. 189; art. 13 pkt 4 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym, jedn. tekst: Dz. U. z 1994 r. Nr 13, poz. 48 ze zm.).