Postanowienie z dnia 2012-08-08 sygn. III CZP 44/12

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt III CZP 44/12

POSTANOWIENIE

Dnia 8 sierpnia 2012 r.

Jeżeli spadkobiercy osoby, której prawo zostało wykreślone, nie ujawnili swojego prawa w księdze wieczystej, sąd wieczystoksięgowy, realizując obowiązek powiadomienia o dokonanym wpisie uczestników  postępowania (art. 626¹⁰ § 1 k.p.c.), powiadomi jedynie wnioskodawcę i osobę, na rzecz której dokonano wpisu. Nie ma także podstaw do pozostawiania dla takich spadkobierców zawiadomienia ze skutkiem doręczenia, skoro nie stają się uczestnikami postępowania.

Sąd Najwyższy w składzie :

SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)

SSN Maria Szulc (sprawozdawca)

SSA Andrzej Niedużak

w sprawie z wniosku G. S.

o wpis w księdze wieczystej […] prawa własności,

na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 8 sierpnia 2012 r.,

na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego

przez Sąd Okręgowy

postanowieniem z dnia 18 kwietnia 2012 r.,

„Czy w sprawie o wpis własności w której zbywca nieruchomości zmarł przed złożeniem wniosku do Sądu, Sąd stosownie do treści przepisu art. 626¹ § 2 k.p.c. może uznać za uczestników postępowania jego następców prawnych mimo, że nie są oni jeszcze wpisani w księdze wieczystej, a w sytuacji braku dowodów wskazujących na krąg spadkobierców winien uprzednio podjąć czynności określone w treści przepisu art. 510 § 2 k.p.c., czy też może dokonać wpisu nowego właściciela a zawiadomienie o wpisie przeznaczone dla nieznanych obecnie Sądowi spadkobierców osoby wpisanej na podstawie art. 626¹² § 2 i § 3 złożyć do akt ze skutkiem doręczenia?”

odmawia podjęcia uchwały.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 18 kwietnia 2012 r. Sąd Okręgowy przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości a mianowicie, czy w sprawie o wpis własności, w której zbywca nieruchomości zmarł przed złożeniem wniosku do sądu, sąd stosownie do treści art. 626¹ § 2 k.p.c. może uznać za uczestników postępowania jego następców prawnych mimo, że nie są oni jeszcze wpisani w księdze wieczystej, a w sytuacji braku dowodów wskazujących na krąg spadkobierców winien uprzednio podjąć czynności określone w treści przepisu art. 510 § 2 k.p.c., czy też może dokonać wpisu nowego właściciela, a zawiadomienie o wpisie przeznaczone dla nieznanych obecnie sądowi spadkobierców osoby wpisanej, na podstawie art. 626¹² § 2 i 3 k.p.c. złożyć do akt ze skutkiem doręczenia.

Zagadnienie prawne wyłoniło się podczas rozpoznania zażalenia wnioskodawczyni na postanowienie Sądu Rejonowego, który na podstawie art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c. odrzucił wniosek o wpis w księdze wieczystej prawa własności lokalu mieszkalnego wskazując, że zbywczyni - uczestniczka postępowania zmarła w dniu 26 marca 2011 r., a zatem nie miała zdolności sądowej w dacie złożenia wniosku o wpis tj. 16 maja 2011 r.

Sąd drugiej instancji powziął wątpliwość dotyczącą ustalenia kręgu uczestników wieczystoksięgowego (art. 626¹ § 2 k.p.c.) oraz trybu postępowania w razie stwierdzenia, że w postępowaniu wieczystoksięgowym nie bierze udziału osoba, która z mocy odpowiednich przepisów powinna być jego uczestnikiem.

W ocenie Sądu Okręgowego wątpliwość dotyczy osób, których prawo ma być dotknięte wpisem, bowiem w świetle dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego nie jest jasne, czy osoby „których prawa zostały wykreślone lub obciążone” to wyłącznie osoby już wpisane w księdze wieczystej, czy także ich następcy prawni. Ponadto problematyczne jest, czy z uwagi na specyfikę postępowania wieczystoksięgowego w ogóle jest dopuszczalne jego zakończenie orzeczeniem o odrzuceniu wniosku, jeżeli niewątpliwe z niego wynika, że nastąpiła zmiana stanu prawnego nieruchomości. Sąd ten wskazał na dwa możliwe stanowiska. Pierwsze, które wydaje się pozostawać w granicach dopuszczalnej wykładni art. 626¹ § 2 k.p.c. prowadzi, z uwagi na charakter postępowania, ograniczoną kognicję sądu i dążenie do uproszczenia postępowania o wpis do przyjęcia, że uprawnienie do występowania w postępowaniu wieczystoksięgowym wyznaczone jest aktualną treścią księgi wieczystej, a zatem następca prawny osoby wpisanej, dopóki nie ujawniłby swego prawa nie mógłby brać udziału w postępowaniu, zaś sąd wieczystoksięgowy byłby zwolniony z obowiązku badania następstwa prawnego. Drugie, również oparte o treść art. 626¹ § 2 k.p.c., pozwala na uznanie, że uczestnikiem postępowania powinna być osoba, której w danym momencie przysługuje prawo wpisane w księdze wieczystej bez względu na to, czy fakt ten został ujawniony w księdze wieczystej. W takim wypadku spadkobierca osoby wpisanej do księgi byłby uczestnikiem postępowania o wpis prawa innej osoby i sąd wieczystoksięgowy byłby zobowiązany do badania następstwa prawnego i stanu prawnego nieruchomości w zakresie wyznaczonym przez art. 626 § 2 k.p.c. w zw. z art. 31 ust. 1 u.k.w.h. Stwierdził również, że za taką interpretacją może przemawiać treść art. 626¹² § 2 k.p.c. nakazująca stosowanie § 1 przewidującego obowiązek informowania sądu o zmianie adresu odpowiednio do spadkobierców lub innych następców prawnych osoby, na rzecz której jest wpisane prawo w księdze wieczystej, aczkolwiek możliwe jest także przyjęcie, że przepis ten odnosi się wyłącznie do szczególnej sytuacji uregulowanej w paragrafie trzecim.

Sąd drugiej instancji wskazał, że przyjęcie, iż uczestnikiem postępowania może być tylko osoba wpisana do księgi wieczystej powoduje konieczność rozważenia odrzucenia wniosku, które to orzeczenie z uwagi na funkcję ksiąg wieczystych (ujawnianie aktualnego stanu prawnego nieruchomości) oraz wynikający z art. 13 § 2 k.p.c. nakaz jedynie odpowiedniego stosowania przepisów o procesie, należałoby uznać za nieprawidłowe. Zaaprobowanie drugiego stanowiska prowadzi natomiast do konieczności stosowania art. 510 § 2 k.p.c. w tych wypadkach, w których następstwa prawnego nie da się ustalić na podstawie dołączonych do wniosku dokumentów. Powstaje wówczas problem rodzaju czynności, które powinien podjąć sąd, ponieważ odpowiednie stosowanie przepisów o procesie nie pozwala na zawieszenie postępowania. W ocenie Sądu drugiej instancji należy rozważyć zastosowanie art. 626¹² § 2 i 3 k.p.c., a zatem dokonanie wpisu zgodnie z wnioskiem i pozostawienie zawiadomienia o wpisie ze skutkiem doręczenia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Sąd Najwyższy, przystępując do rozpoznania przedstawionego zagadnienia prawnego, w pierwszej kolejności zobowiązany jest zbadać, czy zostały spełnione formalnoprawne wymogi do przedstawienia zagadnienia prawnego, a w konsekwencji, czy zaistniały przesłanki do podjęcia uchwały.

Ustawodawca, przyznając sądowi drugiej instancji uprawnienie do przedstawienia Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego na podstawie art. 390 § 1 k.p.c., uzależnił skuteczność skorzystania z niego od wystąpienia w sprawie poważnych wątpliwości prawnych oraz niezbędności oczekiwanej odpowiedzi do rozstrzygnięcia sprawy. Przymiotnik kwalifikujący „poważne” oznacza, że istnieją zasadnicze trudności w ich wyjaśnieniu przy wykorzystaniu podstawowych metod wykładni a nadto, że w przypadku powstania wątpliwości zwykłych sąd odwoławczy obowiązany jest rozwiązać je we własnym zakresie (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2007 r., III CZP 100/06, niepubl., z dnia 14 października 2010 r., III CZP 66/10, niepubl., z dnia 20 października 2010 r., III CZP 68/10, niepubl. I postanowienia w nim powołane, z dnia 26 października 2011 r., III CZP 59/11, niepubl.).

Przedstawione zagadnienie prawne nie odpowiada przytoczonym wymaganiom przede wszystkim dlatego, że nie spełnia wymagania wystąpienia w sprawie poważnych wątpliwości prawnych.

Wątpliwości Sądu drugiej instancji dotyczące kręgu uczestników postępowania o wpis do księgi wieczystej ograniczone są do sytuacji, w której osobą ujawnioną w księdze wieczystej w dziale II jest zbywca nieruchomości, który zmarł przed złożeniem wniosku o wpis prawa przez nabywcę nieruchomości. Przepis art. 626¹ § 2 k.p.c. stanowi, że uczestnikami postępowania wieczystoksięgowego jest wnioskodawca oraz te osoby, których prawa zostały wykreślone lub obciążone, bądź na rzecz których wpis ma nastąpić. Tylko w stosunku do tych osób sąd ma zatem obowiązek zawiadomienia o dokonanym wpisie (art. 626¹⁰ § 1 k.p.c.). Natomiast osoba, na rzecz której wpisane jest prawo lub roszczenie w księdze wieczystej oraz jej pełnomocnik lub przedstawiciel są zobligowani do niezwłocznego zawiadomienia sądu wieczystoksięgowego o każdej zmianie adresu względnie wskazania adresu dla doręczeń (art. 626¹⁰ § 1 k.p.c.). Obowiązek ten ciąży również na spadkobiercach lub innych następcach prawnych osoby, na rzecz której jest wpisane prawo w księdze wieczystej z mocy odpowiednio stosowanego art. 626¹² § 2 k.p.c. Na gruncie tego stanu normatywnego Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 czerwca 2004 r., I CZ 48/04 (publ. OSNC 2005, nr 6, poz. 108) wyraził pogląd, że art. 626¹ § 2 k.p.c., jako przepis szczególny w stosunku do art. 510 k.p.c., reguluje krąg uczestników postępowania wieczystoksięgowego. W konsekwencji uczestnikami tego postępowania mogą być wyłącznie osoby w nim wymienione. W wielu kolejnych orzeczeniach pogląd ten został podzielony (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2004 r., III CZ 46/04, z dnia 20 stycznia 2011 r., I CSK 185/10, z dnia 12 lutego 2009, III CZ 5/09, z dnia 18 lutego 2009 r., I CZ 1/09, z dnia 18 lutego 2009 r., I CZ 2/09, z dnia 11 marca 2005 r. II CZ 14/05, z dnia 9 stycznia 2008 r., II CZ 102/07, z dnia 16 maja 2008 r., III CSK 382/07, z dnia 21 sierpnia 2008 r., IV CZ 66/08, niepubl.). Również w przytoczonej przez Sąd Okręgowy uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2011 r., III CZP 45/ 10 wyrażono jednoznaczny pogląd, że następca prawny osoby, na rzecz której wpisane jest prawo w księdze wieczystej, nie należy do kręgu uczestników postępowania wieczystoksięgowego w sprawie o wpis obciążenia tego prawa także wtedy, gdy jego następstwo wynika z dokumentów złożonych w aktach księgi wieczystej i został dokonany wpis ostrzeżenia o niezgodności stanu ujawnionego z rzeczywistym stanem prawnym. Na temat kręgu uczestników postępowania wieczystoksięgowego w kontekście art. 626¹ § 2 k.p.c. wypowiedział się także Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 26 czerwca 2007 r., DK 29/05 (OTK - A 2007/6/54), który uznał, że analizowany przepis jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Z powyższego wynika, że po pierwsze uczestnikami postępowania wieczystoksięgowego jest wyłącznie wnioskodawca, osoba na rzecz której wpis ma nastąpić oraz osoby, których prawa mają być obciążone lub wykreślone. Wniosek o wykreślenie określonego prawa może dotyczyć tylko prawa ujawnionego w księdze wieczystej. Przez osoby, których prawa mają być wykreślone, a zatem są uczestnikami postępowania, należy rozumieć osoby, które są uwidocznione w księdze wieczystej jako podmioty, którym prawo w niej wpisane służy. Dla oceny kręgu uczestników postępowania wieczystoksięgowego istotna jest wobec tego treść księgi wieczystej, wniosku o wpis i dołączonych do niego dokumentów.

Niezależnie zatem od tego, czy osoba, na rzecz której jest ujawnione prawo w księdze wieczystej zmarła przed, czy po wniesieniu wniosku, krąg uczestników tego postępowania wyznacza treść księgi wieczystej, a nie możliwość wykazania następstwa prawnego w toku postępowania wieczystoksięgowego. W konsekwencji, jeżeli spadkobiercy osoby, której prawo zostało wykreślone, nie ujawnili swojego prawa w księdze wieczystej, sąd wieczystoksięgowy realizując obowiązek powiadomienia o dokonanym wpisie uczestników postępowania (art. 626¹⁰ § 1 k.p.c.), powiadomi jedynie wnioskodawcę i osobę, na rzecz której dokonano wpisu. Nie ma także podstaw do pozostawiania dla takich spadkobierców zawiadomienia ze skutkiem doręczenia, skoro nie stają się uczestnikami postępowania.

Osoba ujawniona w dziale II księgi wieczystej (zbywca), która z mocy art. 626¹ § 2 k.p.c. powinna być uczestnikiem postępowania, a nie posiada zdolności sądowej w chwili wszczęcia postępowania wieczystoksięgowego wskutek złożenia przez nabywcę wniosku o wpis prawa, nie może stać się uczestnikiem tego postępowania. Nie oznacza to jednak możliwości zastosowania art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c. odpowiednio poprzez art. 13 § 2 k.p.c. W przeciwieństwie bowiem do postępowania procesowego, które nie może toczyć się bez udziału dwóch przeciwstawnych stron procesu, postępowanie nieprocesowe może toczyć się także z udziałem tylko jednego uczestnika - w tym wypadku wnioskodawcy będącego jednocześnie osobą, na rzecz której ma być prawo wpisane. Stanowisko takie nie prowadzi do naruszenia praw następców prawnych osoby, której prawo jest ujawnione w księdze wieczystej. Zasadniczą funkcją ksiąg wieczystych jest ujawnianie aktualnego stanu prawnego nieruchomości. Postępowanie to, zatem nie służy dochodzeniu praw, a ich ujawnianiu i ewidencjonowaniu. Wyłączenie z grona uczestników postępowania wieczystoksięgowego następców prawnych, którzy nie ujawnili swych praw w księdze wieczystej, nie prowadzi do zamknięcia drogi sądowej dochodzenia praw w innym postępowaniu, w którym kognicja sądu nie doznaje ograniczeń.

Zważywszy na powyższe orzeczono jak w sentencji.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 01/2014

Jeżeli spadkobiercy osoby, której prawo zostało wykreślone, nie ujawnili swojego prawa w księdze wieczystej, sąd wieczystoksięgowy, realizując obowiązek powiadomienia o dokonanym wpisie uczestników postępowania
(art. 626¹⁰ § 1 k.p.c.), powiadomi jedynie wnioskodawcę i osobę, na rzecz której dokonano wpisu. Nie ma także podstaw do pozostawiania dla takich spadkobierców zawiadomienia ze skutkiem doręczenia, skoro nie stają się uczestnikami postępowania.

(postanowienie z dnia 8 sierpnia 2012 r., III CZP 44/12, D. Zawistowski, M. Szulc, A. Niedużak, niepubl.)

Glosa

Józefa Jagieły, Orzecznictwo Sądów Polskich 2013, nr 12, poz. 123

Glosa ma charakter krytyczny.

Komentator przyjął, że spadkobierca niewpisany do księgi wieczystej, który zbył prawo nabyte w drodze spadkobrania, w postępowaniu wieczystoksięgowym dotyczącym wpisu tego prawa nie może być wprawdzie uznany za osobę wpisaną
do księgi wieczystej, lecz powinien być traktowany tak, jak osoba, której prawo jest wpisane. Dokonał następnie uogólnienia, zgodnie z którym uczestnikami postępowania wieczystoksięgowego są osoby wymienione w art. 626¹ § 2 k.p.c. oraz następcy prawni tych osób. Stwierdził, że następcy prawni nie uzyskują statusu uczestnika postępowania z mocy prawa, lecz powinni być oznaczeni we wniosku lub wezwani do udziału w sprawie przez sąd, jeżeli zostaną wskazani przez wnioskodawcę lub innego uczestnika postępowania. Podniósł, że następcy prawni powinni być zawiadomieni o dokonanym wpisie zgodnie z art. 626¹⁰ § 1 k.p.c. Wyraził również zapatrywanie, zgodnie z którym gdyby jako uczestnik postępowania
we wniosku została oznaczona osoba nieżyjąca w chwili jego złożenia, sąd powinien wniosek odrzucić na podstawie art. 199 § 1 pkt 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.