Postanowienie z dnia 2004-10-13 sygn. III CK 82/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CK 82/03

POSTANOWIENIE

Dnia 13 października 2004 r. Sąd Najwyższy w składzie :

SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Mirosław Bączyk

SSN Bronisław Czech

Protokolant Bożena Nowicka

w sprawie z wniosku S. J.

przy uczestnictwie S. B., A. B., M. M., K. D. i A. O.

o dział spadku i zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na rozprawie w dniu 13 października 2004 r., kasacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 24 października 2002 r., sygn. akt II Ca 735/02,

1. oddala kasację;

2. nie obciąża wnioskodawczyni kosztami postępowania kasacyjnego;

3. przyznaje adwokatowi M. B. z funduszy Skarbu Państwa-Sądu Okręgowego w Krakowie kwotę 120 zł (sto dwadzieścia złotych) tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej wnioskodawczyni z urzędu w postępowaniu kasacyjnym.

Uzasadnienie

Prawomocnym postanowieniem z dnia 23 czerwca 1987 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty stwierdził, że spadek po J. B., zmarłym w dniu […] r., nabyła na podstawie ustawy żona M. B. w 6/24 częściach oraz dzieci M. M., S. J., A. B., K. D., A. O. i S. B. po 3/24 częściach a wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne nabyli M. B. i S. B. po połowie.

Z kolei prawomocnym postanowieniem z dnia 9 listopada 2000 r. Sąd ten stwierdził, że spadek po M. B., zmarłej dnia […] r., nabyły na podstawie ustawy dzieci M. M., S. J., A. B., K. D., A. O. i S. B. po 1/6 części a wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne nabyli S. B. i S. J. po połowie.

W trakcie postępowania o dział spadku wnioskodawczyni S. J. złożyła w dniu 3 kwietnia 2002 r. wniosek o zmianę postanowienia z dnia 23 czerwca 1987 r. w części dotyczącej dziedziczenia gospodarstwa rolnego po J. B., przez stwierdzenie, że również ona dziedziczy udział w tym gospodarstwie. Uczestnicy postępowania A. O. i A. B. wnieśli natomiast o zmianę postanowienia z dnia 9 listopada 2000 r., również w części dotyczącej gospodarstwa rolnego, przez stwierdzenie, że także oni dziedziczą udział w tym gospodarstwie.

Postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2002 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty oddalił oba te wnioski stwierdzając, że jakkolwiek wnioskodawczyni oraz uczestnicy A. O. i A. B. mieli kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego po rodzicach, to jednak jako uczestnicy postępowań o stwierdzenie nabycia spadku nie spełniają przesłanek określonych w art. 679 k.p.c.

Apelację S. J. od tego orzeczenia Sąd Okręgowy w Krakowie oddalił postanowieniem z dnia 24 października 2002 r. W ocenie tego Sądu wnioskodawczyni, uczestnicząc w postępowaniu spadkowym po ojcu, mogła podnieść wszystkie okoliczności świadczące o tym, że ma kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego jako trwale niezdolna do pracy inwalidka pierwszej grupy. Jeśli nawet, jak twierdziła w apelacji, była osobą nieporadną, mogła skorzystać z pomocy najbliższych lub wnosić o ustanowienie adwokata z urzędu.

W kasacji wnioskodawczyni wskazała podstawę przewidzianą w art. 393¹ pkt. 2 k.p.c., a w jej ramach naruszenie art. 679 § 1 i art. 5 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Stosownie do art. 670 § 2 k.p.c. sąd bada z urzędu, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne oraz którzy spośród spadkobierców powołanych z ustawy do spadku odpowiadają warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Na sądzie zatem ciąży obowiązek określenia osób uprawnionych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, niezależnie od kręgu spadkobierców wskazanych we wniosku. Taki obowiązek spoczywał również na Sądzie Rejonowym w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku po J. B., w której Sąd z urzędu powinien ustalić, którzy z uczestników postępowania odpowiadają warunkom wskazanym w art. 1059 k.c., uprawniającym do dziedziczenia wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego. Zadośćuczynienie przez Sąd temu obowiązkowi niewątpliwie mogłoby doprowadzić do stwierdzenia, że także wnioskodawczyni, jako osoba trwale niezdolna do pracy, dziedziczy gospodarstwo rolne po ojcu. Wadliwość zarówno postępowania Sądu w sprawie spadkowej po J. B., jak i pominięcia wnioskodawczyni w postanowieniu spadkowym jako współspadkobierczyni gospodarstwa rolnego, nie może budzić wątpliwości.

Jednakże, jak trafnie stwierdziły Sądy obu instancji, wadliwość ta nie może być wyeliminowana w trybie przewidzianym w art. 679 § 1 k.p.c. Przepis ten, dopuszczający możliwość przeprowadzenia w odrębnym postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku, dowodu, że osoba, która uzyskała prawomocne stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, przewiduje istotne ograniczenia w tym względzie dla osób, które były uczestnikami postępowania spadkowego. Osoby takie tylko wówczas mogą żądać zmiany postanowienia spadkowego wydanego przy ich uczestnictwie, gdy żądanie to opierają na podstawie, której nie mogły powołać w tym postępowaniu.

Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 4 lutego 2000 r. II CKN 740/98 (nie publ.), przez uczestnictwo w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, w rozumieniu art. 679 k.p.c., należy rozumieć formalny udział w tym postępowaniu, a nie stopień aktywności, bierność, czy nawet całkowitą bezczynność zainteresowanego. Nawet zatem wówczas, gdy uczestnik postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, z różnych powodów, nie brał w nim aktywnego udziału pozostając całkowicie biernym, jest on uczestnikiem takiego postępowania w rozumieniu art. 679 k.p.c. i odnoszą się do niego ograniczenia przewidziane w tym przepisie.

Przenosząc powyższe zasady do stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy trzeba więc stwierdzić, że wnioskodawczyni S. J. była, w rozumieniu art. 679 k.p.c., uczestniczką postępowania w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku po ojcu i dla oceny jej wniosku opartego na tym przepisie nie ma znaczenia z jakich przyczyn pozostała bierna w tym postępowaniu i nie zgłosiła w nim Sądowi, że jest inwalidką pierwszej grupy trwale niezdolną do pracy, uprawnioną do dziedziczenia gospodarstwa rolnego po ojcu. Decydujące jest, że była uczestniczką postępowania spadkowego, w czasie jego trwania wiedziała, że uprawniony organ stwierdził jej inwalidztwo pierwszej grupy trwające zarówno w chwili śmierci ojca, jak i w czasie postępowania spadkowego a zatem mogła już w tym postępowaniu powołać okoliczności uzasadniające dziedziczenie przez nią gospodarstwa rolnego, które obecnie są podstawą wniosku złożonego w trybie art. 679 k.p.c.

Obiektywna możliwość powołania tych okoliczności jest wystarczającą podstawą do oddalenia wniosku opartego na powyższym przepisie. W przypadku wnioskodawczyni, wbrew zarzutom kasacji, taka obiektywna możliwość istniała. Mimo kalectwa przybyła ona wraz z mężem i rodziną do Sądu na sprawę spadkową, o której otrzymała wcześniej zawiadomienie wraz z odpisem wniosku i mogła we właściwy dla siebie, stosowany zazwyczaj sposób zapoznać się z wnioskiem i przygotować do uczestnictwa w postępowaniu. Jak słusznie stwierdziły Sądy obu instancji, wnioskodawczyni, nawet jeśli była całkowicie niewidoma i pozbawiona słuchu, mogła skorzystać z pomocy męża, który sprawował nad nią faktyczną opiekę i przybył z nią do Sądu, albo najbliższej rodziny i przy ich pomocy powiadomić Sąd zarówno o podstawach do dziedziczenia przez nią gospodarstwa rolnego, jak i ewentualnie o niemożności brania udziału w postępowaniu i konieczności ustanowienia pełnomocnika z urzędu. Wnioskodawczyni zatem mogła powołać już w postępowaniu spadkowym okoliczności wskazywane obecnie jako podstawa dziedziczenia przez nią gospodarstwa rolnego, co sprawia, że po prawomocnym zakończeniu tego postępowania wygasła możliwość powołania ich w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 679 k.p.c., który dla uczestnika postępowania spadkowego przewiduje możliwość powołania się tylko na wykryte później okoliczności faktyczne i środki dowodowe (porównaj między innymi postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 października 1996 r., OSNC 1997/3/30, z dnia 13 grudnia 2001 r. IV CKN 566/00, OSNC 2002/10/127, z dnia 14 stycznia 1997 r. I CKN 46/96, nie publ.).

Bez znaczenia są także podnoszone w kasacji zarzuty wskazujące, że wnioskodawczyni nie miała świadomości konieczności zgłoszenia w postępowaniu spadkowym faktu swojej trwałej niezdolności do pracy, jako podstawy dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Postępowanie przewidziane w art. 679 k.p.c. nie służy bowiem ani naprawie błędów sądu popełnionych w postępowaniu spadkowym ani usunięciu skutków nieznajomości prawa przez uczestników tego postępowania, lecz jedynie umożliwieniu zmiany postanowienia spadkowego w razie wykrycia okoliczności i dowodów, których zainteresowany nie mógł, z różnych przyczyn, powołać w postępowaniu spadkowym.

Z tych wszystkich względów kasacyjny zarzut naruszenia art. 679 §1 k.p.c. jest bezzasadny.

Tak samo należy ocenić zarzut naruszenia art. 5 k.p.c., który, jako odnoszący się do postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po J. B., nie może odnieść skutku w postępowaniu kasacyjnym dotyczącym postępowania toczącego się na podstawie art. 679 k.p.c. Ewentualny zarzut nie pouczenia przez Sąd w postępowaniu spadkowym wnioskodawczyni w trybie art. 5 k.p.c. mógł być podniesiony jedynie w tamtym postępowaniu, w rewizji od postanowienia Sądu pierwszej instancji. Nie może być natomiast skuteczny w kasacji od postanowienia Sądu drugiej instancji wydanego w trybie art. 679 k.p.c., w którym to postępowaniu wnioskodawczyni była reprezentowana przez adwokata a zatem w ogóle nie istniał obowiązek Sądu przewidziany w art. 5 k.p.c.

Biorąc wszystko to pod uwagę, Sąd Najwyższy na podstawie art. 393¹² k.p.c. oddalił kasację jako nieuzasadnioną a na podstawie art. 102 k.p.c. w związku z art. 108 § 1 k.p.c. i art. 393¹⁹ k.p.c. nie obciążył wnioskodawczyni kosztami postępowania kasacyjnego z uwagi na jej stan zdrowia oraz wynikającą zeń sytuację życiową i materialną.

O kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej wnioskodawczyni z urzędu w postępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy orzekł na podstawie § 19 i 20 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).