Wyrok z dnia 2004-11-19 sygn. II CK 146/04

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CK 146/04

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 listopada 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Helena Ciepła (przewodniczący)

SSN Zbigniew Kwaśniewski

SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)

Protokolant Anna Jasińska

w sprawie z powództwa M. P. i J. P.

przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Prezydenta Miasta P.

pełniącemu funkcję Starosty

o wydanie nieruchomości,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej

w dniu 19 listopada 2004 r.,

kasacji powodów

od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]

z dnia 14 października 2003 r., sygn. akt I ACa […],

oddala kasację.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy oddalił powództwo przeciw Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Prezydenta Miasta P. o wydanie nieruchomości o pow. 3452 m kw składające się z działek oznaczonych numerami X i Y.

Powodowie nabyli tę nieruchomość umową darowizny z 23 czerwca 1982 r. W lipcu tegoż roku wydana została decyzja o jej wywłaszczeniu. Odpis decyzji został doręczony darczyńcom, (którzy nie byli już właścicielami) a niedoręczony obdarowanym, wpisanym jako właściciele w dziale II księgi wieczystej nr […].

Powództwo miejscowej Gminy i Skarbu Państwa o uzgodnienie księgi wieczystej ze stanem rzeczywistym zostało prawomocnie oddalone. W takim stanie rzeczy Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo windykacyjne, natomiast Sąd Okręgowy po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji pozwanego zmienił wyrok i oddalił powództwo.

Na podstawie odpisu z rejestru ewidencji gruntów a także bezspornych okoliczności Sąd drugiej instancji ustalił, że nieruchomość będąca obecnie jeziorem przepływowym znajduje się pod wodami płynącymi i w taki sposób jest oznaczona w ewidencji gruntów. Według przepisów ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne, do spornej nieruchomości mają zastosowanie przepisy o wodach płynących, wśród nich art. 14 ust. 1 i 2 stanowiący, że grunty pokryte wodami powierzchniowymi stanowią własność właściciela tych wód w granicach określonych liniami brzegów a będąc własnością publiczną nie podlegają obrotowi cywilnoprawnemu, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie. Dlatego grunty pokryte wodami nie stanowią odrębnej nieruchomości w rozumieniu art. 46 § 1 k.c. Sąd uznał, że wskutek objęcia gruntów publicznymi wodami płynącymi prawo własności powodów wygasło, ponieważ stały się one częścią składową rzeczy (w domyśle: wód). W sprawie nie rozstrzygano o linii brzegowej uznając to za okoliczność nieistotną. Jako dodatkową podstawę rozstrzygnięcia sąd wskazał przepis art. 5 k.c. uniemożliwiający uwzględnienie powództwa.

Kasacja powodów wniesiona przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu wskazuje jako podstawę naruszenie art. 5 k.c. i art. 46 § 1 k.c. W uzasadnieniu wyrażono zapatrywanie, że zalanie działki nie jest równoznaczne z uzyskaniem własności przez Skarb Państwa, ponieważ granica lustra wody nie pokrywa się z własnością gruntu pod wodami, których granica winna być ustalana decyzją administracyjną.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przedmiot sporu określony przez powodów stanowiła nieruchomość gruntowa, składającą się z działek oznaczonych w ewidencji gruntów numerami X oraz Y. Sąd pierwszej instancji ustalił, a Sąd drugiej instancji przyjął to za podstawę swoich ocen, że nieruchomość ta została zalana w 1997 r. pod zbiornik wodny „B.”. Skarżący nie kwestionują, że wskazane działki zostały oznaczone symbolem „wp” oznaczającym grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi (§ 68 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków - Dz.U. nr 38, poz. 454.). Jeżeli kasacja nie przytacza podstaw właściwych (określonych w art. 393¹ pkt 2 k.p.c.) dla podważania faktycznych ustaleń przyjętych przez Sąd orzekający w drugiej instancji, to Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia (art. 393¹¹ § 1 i 2 k.p.c.).

W piśmiennictwie wyrażano zapatrywanie, że prawo własności wód jest odrębnym pojęciem prawa wodnego, ponieważ woda mimo materialnej substancji nie jest rzeczą sensu stricto.

Niektórzy autorzy linię podziału wytyczają między wodami powierzchniowymi a innymi, ponieważ doświadczenie skłania do uznania takich wód za części składowe gruntów, status prawnorzeczowy tychże wydaje się stosunkowo łatwy do ustalenia a poza tym unika się trudnej do akceptacji konstrukcji-gruntu jako części składowej wody płynącej po jego powierzchni.

Podejmowana była też próba wykazania, że wody takie stanowią rzeczy ruchome.

Dla rozstrzyganego zagadnienia istotne jest również uznanie wód pokrywających działki nr X i Y za wody publiczne w rozumieniu art. 10 ust. 2 Prawa wodnego, tzn. stanowiące własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego, ponieważ ta przesłanka decyduje o wyłączeniu gruntu z obrotu cywilnoprawnego. Prawo wodne z 2001 r. nie zawiera unormowania odpowiadającego treści art. 1 tego prawa z 1974 r., ustanawiającego zasadę, iż własność wód przysługuje Państwa. Obecnie art. 10 ust. 2 kwalifikację wód jako publicznych uzależnia od tego, czy stanowią własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego i ta przesłanka decyduje o własności gruntu w świetle art. 14 ust. 1 Prawa wodnego.

Wymieniony przepis dotyczący stosunków własnościowych nie oparty na wyraźnym kryterium kwalifikacji wód jako publicznych nadal nie pozwala w sposób pewny wnioskować o statusie prawnorzeczowym publicznych powierzchniowych wód płynących, o które w sprawie chodzi.

Według oceny składu Sądu Najwyższego rozpoznającego kasację, na tle sformułowań obowiązującej ustawy – Prawo wodne pozostają aktualne nadal stwierdzenia zawarte w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów, której nadano moc zasady prawnej, z 18 listopada 1971 r., III CZP 28/71, OSNC 1972/3/43 iż prawo wodne rozróżnia własność wód oraz własność gruntów, które są pokryte wodami powierzchniowymi. Własność wody jest kategorią prawną prawa wodnego, odmienną od własności w rozumieniu art. 140 k.c. Cywilistyczne określenie prawa własności w pełni odnosi się do gruntów pokrytych wodami, nie obejmuje natomiast własności wody, jako nie będącej rzeczą w rozumieniu art. 45 k.c.

Oceniając rzecz, według stanu z chwili zamknięcia rozprawy - według wskazań art. 316 k.p.c., Sąd orzekający był obowiązany uznać, że sporne grunty jako pokryte wodami powierzchniowymi płynącymi, niepodlegające wyjątkowemu unormowaniu zawartemu w art. 12 Prawa wodnego stanowią własność właściciela tych wód. Kasacja powodów podważa dalsze wnioski Sądu Apelacyjnego skłaniającego się ku poglądowi, iż dwie działki powodów stały się częścią składową gruntu Skarbu Państwa stanowiącego dno jeziora przepływowego. Z tym zarzutem należy się zgodzić. Gdyby przyjąć zapatrywanie tego Sądu o braku prawomocności decyzji o wywłaszczeniu rodziców powodów z przedmiotowej nieruchomości i braku związania ich decyzją o wywłaszczeniu, to kwalifikowanie tej nieruchomości jako części składowej nieruchomości położonej obok, powstałej wskutek prawidłowego wywłaszczenia nie da się pogodzić z definicją superficiei zawartą w art. 47 § 2 k.c. Jeżeli odrzuci się samoistność wody płynącej jako rzeczy w rozumieniu prawa cywilnego, to grunt znajdujący się pod nią nie może być uznany za jej część składową. Dlatego pogląd Sądu Apelacyjnego wymaga korekty przez stwierdzenie, że Skarb Państwa jako właściciel wody w znaczeniu nadanym przez Prawo wodne w chwili orzekania musi być uznany również za właściciela gruntu znajdującego się pod nią. Stan taki wyłącza możliwość uwzględnienia roszczenia windykacyjnego poprzedniego właściciela, ponieważ Skarb Państwa ma skuteczne względem niego uprawnienie do władania rzeczą.

Mimo braku odpowiedniego zastrzeżenia w ustawie, należy przyjąć, że uchwalając art. 14 ust. 1 Prawa wodnego racjonalny ustawodawca obejmował jego dyspozycją istniejące układy fizjograficzne, powstałe i zmieniające się w sposób naturalny. Przemawia za tym treść art. 17 dotyczącego wysp i przymulisk utworzonych przez wodę. Brak regulacji dotyczącej tworzenia sztucznych zalewów jest oparty na założeniu pozyskiwania – w tych wypadkach - przez inwestora, gruntów w drodze czynności prawnych lub wywłaszczenia. W ustawie nie przewidziano natomiast skutków sztucznego spiętrzenia wody i zalania cudzych gruntów. Brak wyjątków odnośnie do normy wynikającej z art. 14 ust. 1 pr. wodn. prowadzi do wniosku, że przywrócenie zakłóconej równowagi polegającej na wyzuciu właściciela zalanego gruntu z prawa własności powinno się dokonać na drodze odpowiedzialności odszkodowawczej uregulowanej w kodeksie cywilnym. Jeżeli właściciel wód płynących (w stosunku do wód publicznych Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego) odpowiada za szkodę w stosunku do właściciela zabranego gruntu przez wodę kierowaną siłami natury (art. 17 ust. 2 pr. wodn.), to tym bardziej i w szerszym zakresie odpowiada za szkodę wyrządzoną działaniem własnym.

Kasacja w zakresie opartym na zarzucie naruszenia art. 46 § 1 k.c. jest zatem nieuzasadniona.

Ponieważ podstawę prawną zaskarżonego wyroku stanowi art. 14 § 1 Prawa wodnego prawidłowo (poza uwagami związanymi z art. 47 § 2 k.c.) wykładany i zastosowany odpowiednio do ustalonej podstawy faktycznej, odwołanie się do art.

5 k.c. było zbędne. W takim wypadku zaprzeczenie w kasacji dopuszczalności oparcia rozstrzygnięcia na tym przepisie nie mogło wpłynąć na treść rozstrzygnięcia.

Pełnomocnik ustanowiony przez sąd żądający przyznania mu od Skarbu Państwa zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej obowiązany jest złożyć oświadczenie przewidziane w § 20 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu. Brak takiego oświadczenia uniemożliwia przyznanie mu świadczenia z funduszów publicznych.