Wyrok z dnia 2004-10-15 sygn. II CK 62/04

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CK 62/04

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 15 października 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Antoni Górski (przewodniczący)

SSN Józef Frąckowiak

SSN Iwona Koper (sprawozdawca)

Protokolant Maryla Czajkowska

w sprawie z powództwa K. […] w D.

przeciwko Z. T. i I. O. wspólnikom spółki cywilnej działającej pod firmą „L. […]" w D.

o zapłatę,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 października 2004 r.,

kasacji pozwanych

od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]

z dnia 29 września 2003 r., sygn. akt I ACa […],

oddala kasację.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy w Ł. wyrokiem z dnia 18 grudnia 2002 r. zasądził solidarnie od pozwanych Z. T. i I. O. wspólników spółki cywilnej „L. […]” w D. na rzecz powodowego K. […] w D. kwotę 40.950 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 marca 2001 r., oddalił powództwo w pozostałym zakresie.

Wyrok zapadł w następującym stanie faktycznym.

Decyzją z dnia 11 stycznia 1971 r. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w B. przekazało powodowi na czas nieokreślony, nieodpłatnie położoną we wsi D. działkę gruntu o pow. 0,37 ha (nr […]/1) z Państwowego Funduszu Ziemi. Powód, który był w posiadaniu działki od sierpnia 1970 r., wybudował na niej budynek warsztatowy, szopę, garaż i dystrybutor paliwa. W grudniu 1975 r. powód przystąpił do Spółdzielni […] w K. W dniu 1 października 1988 r. pomiędzy Spółdzielnią i pozwanymi została zawarta na okres 10 lat umowa dzierżawy zabudowanego gruntu wniesionego do Spółdzielni przez powoda. Czynsz ustalono na 150.000 starych zł miesięcznie, co odpowiadało cenie 32 q żyta. Wysokość czynszu została zmieniona aneksem z dnia 14 kwietnia 1989 r. ustalającym go na kwotę 36.000 zł kwartalnie, co odpowiadało cenie 8 q żyta. W dniu 4 kwietnia 1990 r. nastąpiła likwidacja S […] w K. W wyniku podjętej uchwały powód uzyskał zwrot wkładu w postaci przedmiotowej działki. Spółdzielnia została wykreślona z rejestru spółdzielni w dniu 5 października 1990 r. Protokołem sporządzonym w dniu 16 sierpnia 1990 r. likwidator Spółdzielni przekazał powodowi umowy dzierżawy zawarte z pozwanymi. Właścicielem przedmiotowej działki jest obecnie Gmina K., jako władający w rejestrze gruntów figuruje powód. Pozwani nie płacili czynszu za okres od 1 marca 1996 r. do 30 września 1998 r. Z tego tytułu powód domagał się zasądzenia kwoty 49.600 zł oraz odszkodowania za bezumowne korzystanie z gruntu za okres od 1 października 1998 r do 28 lutego 2001 r. w kwocie 87.000 zł.

Na tej podstawie Sąd Okręgowy uznał, że roszczenie powoda w części obejmującej żądanie zapłaty czynszu, na podstawie umowy z dnia 1 października 1988 r., którą zakwalifikował jako umowę najmu, jest uzasadnione (art. 659 § 1 k.c.). Oddalając zarzut braku legitymacji powoda w tym zakresie wskazał, że w dniu zawarcia umowy K. […] w D. było zrzeszone w Spółdzielni […], natomiast z chwilą podjęcia przez likwidowaną Spółdzielnię uchwały o zwrocie wkładów jej członkom, powód przejął prawa i obowiązki wynikające z zawartej umowy dzierżawy. Dalej idące powództwo oddalił przyjmując, że powodowi nie należy się wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotu najmu po wygaśnięciu umowy, ponieważ wynikające z art. 224 § 2 k.c. uprawnienie przysługuje jedynie właścicielowi gruntu, którym jest Gmina K.

Wyrok zaskarżyły apelacją obie strony, powód w części oddalającej powództwo, pozwany w części je uwzględniającej.

Sąd Apelacyjny […], wyrokiem z dnia 29 września 2003 r., w częściowym uwzględnieniu apelacji powoda, zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że w miejsce kwoty nim zasądzonej zasądził na rzecz powoda kwotę 72.040,69 zł. Oddalił dalsze powództwo i apelacje powoda w pozostałej części oraz apelacje pozwanych w całości.

Odnośnie do zarzutów apelacji pozwanych stwierdził bezzasadność podnoszonego w niej naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. poprzez błędne uznanie przez Sąd pierwszej instancji, że powodowe K. wykazało ciągłość prawną i posiada legitymację czynną do wytoczenia powództwa. Wskazał, że właściciel przedmiotowej działki nigdy nie kwestionował, ustanowienia na rzecz powoda prawa użytkowania i uważał go za władającego gruntem. Z tego tytułu Gmina obciąża powoda podatkiem od nieruchomości. Strona pozwana nie wykazała natomiast, że użytkowanie ustanowione na rzecz powoda wygasało, ani też że przysługiwał jej jakikolwiek tytuł prawny do władania nieruchomością. Za ustaleniami Sądu pierwszej instancji przytoczył, że powód wniósł prawo użytkowania do Spółdzielni jako wkład gruntowy, a następnie po jej likwidacji uzyskał jego zwrot, oraz stwierdził, iż pozwani zostali o tym poinformowani przez Spółdzielnię ze wskazaniem, że czynsz dzierżawny ma być płacony na rzecz powoda. W ocenie Sądu Apelacyjnego nastąpiło więc przekazanie wierzytelności z tytułu najmu, do którego nie była konieczna zgoda dłużnika (art. 509 k.c.). Zmianę tę dłużnik zaakceptował i zaczął płacić czynsz na rzecz powoda, jednak bez przewidzianej w umowie waloryzacji. Pozwani przyznali więc (także przez niewyrażenie zgody na rozwiązanie umowy), że łączy ich z powodem umowa dzierżawy. Stwierdził, że zasądzona przez Sąd Okręgowy kwota z tytułu czynszu wynika ze stosunku obligacyjnego, z którego posiadacz może realizować swoje roszczenia niezależnie od uprawnień wynikających z prawa rzeczowego. Jako bezzasadny ocenił, podniesiony przez pozwanych dopiero w apelacji zrzut, że powód nie wykazał, iż jest tym samym podmiotem, który uzyskał prawo użytkowania. Twierdzenia pozwanych w tym zakresie uznał za niewykazane, a ustalenie Sądu pierwszej instancji, iż właściciel gruntu nigdy nie kwestionował prawa do użytkowania gruntu przez powoda za niesprzeczne z materiałem dowodnym. Nie podzielił zarzutu apelujących, że powód nie dochował rocznego terminu do rejestracji, wprowadzanego ustawą z 8 października 1982 r. o społeczno zawodowych organizacjach rolników. Uwzględniając żądanie powoda o zasądzenie należności za bezumowne korzystanie z nieruchomości Sąd Apelacyjny powołał się na stanowisko judykatury, zgodnie z którym uprawienie do jego dochodzenia przysługuje nie tylko właścicielowi rzeczy (uchwała 7 składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 10 lipca 1984 r., III CZP 20/ 84, OSNC 1984, z. 12, poz. 209). Zgodnie ze stanowiskiem powołanej uchwały niezwrócenie wynajmującemu przedmiotu najmu po zakończeniu najmu narusza art. 675 § 1 k.c. i jako nienależyte wykonanie umowy rodzi obowiązek odszkodowawczy, na podstawie art. 471 k.c. Podstawę tę, wynikającą z istniejącego miedzy stronami stosunku obligacyjnego określił jako wystarczającą do zasądzenia na rzecz powoda tytułem odszkodowania kwoty 31.090 zł, równej należnościom czynszowym, które wynajmujący osiągnąłby gdyby wynajął nieruchomość innej osobie. Niezależnie od tego wskazał na możliwość dochodzenia należności za bezumowne korzystanie z rzeczy w oparciu o art. 224 i 225 k.c. oraz art. 230 k.c. w zw. z art. 251 k.c. i art. 690 k.c.

Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyli pozwani w części uwzględniającej powództwo, orzekającej o kosztach postępowania oraz oddalającej ich apelację.

W kasacji przytoczyli podstawy:

1/ naruszenia prawa materialnego przez:

- błędną wykładnię art. 18 ust. 3 ustawy z dnia 8 października 1982 r. o społeczno – zawodowych organizacjach rolników (Dz.U. Nr 32, poz. 217 ze zm.) oraz art. 37 k.c. przez przyjęcie, że osoba prawna, jaką jest jednostka organizacyjna działająca w formie prawnej kółka rolniczego może być podmiotem praw i obowiązków wynikających ze zdolności prawnej przyznanej ex lege osobie prawnej dopiero z momentem rejestracji, zrodzonych jeszcze przed swym powstaniem, co w sprawie przejawiło się uznaniem przez Sąd Apelacyjny możliwości oparcia roszczenia powoda na zdarzeniach mających miejsce przed powstaniem K. […] w D.; spowodowało to wadliwe i nieuprawnione przyjęcie przez Sąd Apelacyjny istnienia legitymacji powoda w sytuacji braku podmiotowości prawnej wynikającej z jego nieistnienia w dacie zdziałanych czynności prawnych, z których powód wywodził w procesie skutki prawne;

- błędną wykładnię art. 6 k.c. przez przyjęcie, że ciężar dowodu w zakresie faktu nieistnienia osoby prawnej w postaci K. [...] w D. spoczywa na pozwanych a nie na powodzie, wywodzącym z tej okoliczności skutki prawne;

- niewłaściwe zastosowanie art. 222 i nast. k.c., w tym 224 § 2 k.c. w zw. z art. 251 k.c. przez przyjęcie, że powodowi służy prawnorzeczowa ochrona zrodzona z przepisów o użytkowaniu podczas, gdy powód nie jest użytkownikiem nieruchomości, a decyzja administracyjna z dnia 11 stycznia 1971 r., z której wywodzi to prawo wydana został przed jego powstaniem, a z jej treści nie wynika ustanowienie użytkowania na jego rzecz;

- niewłaściwe zastosowanie art. 659 k.c. w zw. z art. 65 § 2 k.c. przez przyjęcie zawarcia między stronami umowy najmu, w sytuacji gdy pozwani nie wykazali woli zawarcia z powodem takiej, ani żadnej umowy uznając, że nie jest on uprawniony do rozporządzania nieruchomością, a na konkludentną formę zawarcia umowy nie wskazują żadne okoliczności ujawnione w materiale dowodowym sprawy;

- niewłaściwe zastosowanie art. 509 § 1 k.c. przez przyjęcie, że jest dopuszczalny i prawnie skuteczny przelew wierzytelności na rzecz powoda dokonany przez osobę trzecią (Spółdzielnię […] w K.), a związanych z umową dzierżawy wygasłą wraz z likwidacją i wykreśleniem z właściwego rejestru Spółdzielni, podczas gdy przedmiotem przelewu mogą być jedynie wierzytelności wymagalne, bądź nawet przyszłe, ale tylko takie, które w ogóle powstaną, a to może zdarzyć się tylko wtedy gdy obowiązywać będzie umowa będąca źródłem zobowiązania dłużnika do świadczenia; wygaśnięcie umowy unicestwiło możliwość kreowania kolejnych wierzytelności, z których nie jest i nie może być uprawniony nieistniejący już wierzyciel.

2/ naruszenie przepisów postępowania przez:

- niezastosowanie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. w części dotyczącej nieuzasadnienia podstawy faktycznej ustalenia, że powód jest użytkownikiem gruntu będącego przedmiotem sporu, podczas gdy z decyzji wynika, że grunt został przekazany do nieodpłatnego korzystania, bez określenia charakteru uprawnień z nim związanych, a także podstawy prawnej rozstrzygnięcia o braku możliwości podnoszenia zarzutu braku legitymacji powoda także przed Sądem Apelacyjnym, do którego jak wynikać może z kontekstu Sąd zastosował art. 381 k.p.c.;

- niewłaściwe zastosowania art. 381 k.p.c. i nieuprawnioną odmowę rozpoznania zarzutu braku legitymacji podniesionej w apelacji, podczas gdy zarzut ten może być powoływany w każdym stadium postępowania i nie leży w obszarze nowości faktów i dowodów.

We wnioskach kasacyjnych domagali się skarżący uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i przekazania sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. może być podstawą kasacji jedynie wyjątkowo, gdy z powodu niedochowania przez sąd wymogów określonych tym przepisem zaskarżone orzeczenie nie poddaje się kontroli kasacyjnej. Sytuacja taka w przedmiotowej sprawie nie zachodzi, gdyż wbrew twierdzeniom skarżących Sąd Apelacyjny, który zajął pozytywne stanowisko w kwestii przysługiwania powodowi prawa użytkowania gruntu, wniesionego uprzednio jako wkład do S. […], podzielając tym samym stanowisko Sądu pierwszej instancji, wskazał podstawy faktyczne takiego ustalenia (str. 9 i 10 uzasadnienia). Kwestia zasadności tych ustaleń oraz ich oceny prawnej nie mieści się w zakresie przedmiotowym unormowania art. 328 § 2 k.p.c. i nie podlega ocenie w ramach zarzutu jego naruszania.

Skarżący nie podnosi przy tym zarzutów procesowych, które mogłyby odnieść skutek dla podważenia ustalonego stanu faktycznego, opartych na zakwestionowaniu oceny dowodów, co dotyczy zarówno ustalenia treści decyzji z dnia 11 stycznia 1971 r. jak i ustalenia, że powodowi przysługuje prawo użytkowania z niej wynikające.

Na marginesie jedynie, odnośnie pierwszego z tych faktów, pozostaje zauważyć, czego nie dostrzegł skarżący, że sama decyzja w uzasadnianiu wskazuje, iż chodzi o oddanie gruntu w użytkowanie, co wynika także z powołanej w niej podstawy prawnej w postaci wymienionych tam przepisów rozporządzanie Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1968 r. w sprawie przekazywania nieruchomości rolnych i innych nieruchomości, położonych na terenie gromad, pomiędzy jednostkami gospodarki uspołecznianej Dz.U. 1969 r., Nr 1, poz. 1).

Stwierdzenie Sądu Apelacyjny o spóźnionym, bo zgłoszonym przez pozwanych dopiero apelacji, zarzucie braku uprawnienia powoda do powoływania się na przysługujące mu prawo użytkowania, a co za tym idzie braku legitymacji do żądania od pozwanych czynszu i odszkodowania, nie daje podstaw do formułowania zarzutu o naruszeniu przepisu art. 381 k.p.c., skoro równocześnie Sąd nie uchylił się od oceny zasadności tego zarzutu. Niezależnie od tego będąca jego przedmiotem kwestia ostatecznie pozostała bez wpływu na treść rozstrzygnięcia, którego podstawę stanowiły przepisy prawa zobowiązań. Sąd Apelacyjny wskazał bowiem, że zasądzona przez Sąd Okręgowy kwota z tytułu czynszu wynika z łączącej strony umowy najmu i stanowisko to podtrzymał, a co więcej także z tego stosunku prawnego wywiódł uprawnienie powoda do żądania odszkodowania za korzystanie przez pozwanych z nieruchomości bez tytułu prawnego, już po zakończeniu umowy. Zaznaczył przy tym, że przysługująca powodowi na tej podstawie ochrona jest niezależna od tego, jakie prawa rzeczowe przysługują powodowi do przedmiotu najmu.

Z tej przyczyny nie mogą też odnieść skutku zarzuty naruszenia przepisów art. 222 i nast. k.c. w tym art. 224 § 2 k.c. w zw. z art. 251 k.c., które były przedmiotem rozważań Sądu Apelacyjnego, lecz nie stanowiły podstawy zawartego w wyroku rozstrzygnięcia.

Bezskuteczne jest powoływanie się przez skarżących na naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 6 k.c. w jego ujęciu zawartym w petitum kasacji. Powołany przepis formułuje zasadę rozkładu dowodu, do materii objętej jego dyspozycją nie należy natomiast to, czy strona wywiązała się z tego obowiązku tj. czy określone fakty rzeczywiście udowodniła. Kwestia ta należy do domeny przepisów postępowania.

Nie zachodzi też zarzucane w kasacji naruszenie art. 659 k.c. w zw. z art. 65 § 2 k.c. Sąd Apelacyjny nie wyraził bowiem stanowisko, z którym zarzut ten polemizuje, a mianowicie że miedzy stronami doszło przez czynności konkludentne do zawarcia umowy najmu.

Z uwagi na przyjętą w zaskarżonym wyroku podstawę prawną rozstrzygnięcia bezprzedmiotowe jest rozważanie zagadnienia (którego doniosłość prawną łączą pozwani z zarzutem naruszenia art. 18 ust. 3 ustawy z dnia 8 października 1982 r. o społeczno zawodowych organizacjach rolników) czy powód może być podmiotem praw i obowiązków wywodzących się ze zdarzeń mających miejsce przed jego powstaniem tj. przed datą rejestracji, która nastąpiła w dniu 30 kwietnia 1981 r., w szczególności czy może powoływać się na nabycie prawa użytkowania w oparciu o decyzję z dnia 11 stycznia 1971 r. Zgodnie bowiem z przytoczonym już wcześniej stanowiskiem Sądu Apelacyjnego zdarzeniami, na których opierają się roszczenia powoda było przekazanie mu w 1990 r. przedmiotu umowy najmu (dzierżawy) oraz przeniesienie na niego przez Spółdzielnię […] wierzytelności przysługujących jej w stosunku do pozwanych z tej umowy, na co zgoda dłużników nie była konieczna (art. 509 § 1 k.c.).

Nie można natomiast odmówić racji skarżącym, gdy w uzasadnieniu zarzutu naruszenia art. 509 § 1 k.c. formułują pogląd, że cesjonariusz nabywa przelaną z góry wierzytelność o tyle tylko, o ile powstałaby ona na rzecz cedenta. W okolicznościach sprawy prowadziłoby to do wniosku, że przedmiotem przelewu mogły stać się wyłącznie wierzytelności istniejące w dacie przelewu, jak również przysługujące za okres występowania Spółdzielni w obrocie prawnym to jest do jej likwidacji. Powództwo o zapłatę czynszu za dalszy okres byłoby więc nieuzasadnione.

„Przekazanie umów dzierżawy” powodowi przez Spółdzielnię protokołem z dnia 16 sierpnia 1990 r., mimo przypisanej tej czynności kwalifikacji z art. 509 § 1 k.c., w istocie potraktowane zostało przez Sąd Apelacyjny jako umowna zmiana strony umowy dzierżawy polegająca na wejściu w miejsce Spółdzielni powodowego K. Zmiana całej strony umowy zobowiązania wzajemnego może nastąpić tylko poprzez przelew wierzytelności i przejecie długu między tymi samymi stronami (art. 509 i 519 k.c.). Zmianę tę - według niezakwestionowanych zarzutami kasacji ustaleń faktycznych - pozwani zaakceptowali płacąc czynsz na rzecz powoda. W tym stanie rzeczy zaskarżony wyrok, chociaż w tej części błędnie uzasadniony odpowiada prawu.

Kierując się powyższymi względami Sąd Najwyższy, na podstawie art. 393¹² k.p.c. oddalił kasację.