Wyrok z dnia 2004-05-13 sygn. II UK 365/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II UK 365/03

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 maja 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Krystyna Bednarczyk (przewodniczący)

SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)

SSN Zbigniew Myszka

Protokolant Ewa Wolna

w sprawie z wniosku W. R.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w Siedlcach

o ustalenie istnienia obowiązku podlegania ubezpieczeniu społecznemu i o prawo do zasiłku chorobowego,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 maja 2004 r.,

kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie

z dnia 11 czerwca 2003 r., sygn. akt III AUa 583/02,

1. oddala kasację,

2. zasądza od Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach na rzecz W. R. kwotę 120 zł (sto dwadzieścia) tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 20 mara 2002 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach oddalił odwołanie W. R. od decyzji Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Siedlcach z dnia 31 lipca 2001 r., odmawiającej jej prawa do zasiłku chorobowego za okres od dnia 9 maja 2001 r. Sąd ustalił, że W. R. zawarła w dniu 1 lutego 2001 r. ze swoją matką E. U., która prowadziła działalność gospodarczą do września 2001r., umowę o pracę obejmującą zatrudnienie na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku handlowca prowadzącego handel obwoźny. Do obowiązków wnioskodawczyni jako pracownika należało jeżdżenie z matką na Stadion [...] w W. i pomoc w pilnowaniu towaru i jego sprzedaży. Zarówno przed zatrudnieniem wnioskodawczyni, jak i w czasie jej niezdolności do pracy, trwającej od dnia 4 kwietnia 2001 r., w trakcie której w dniu 23 sierpnia 2001 r. urodziła dziecko, jej matka nikogo nie zatrudniła na jej miejsce. W ocenie Sądu pierwszej instancji, te fakty, w szczególności zawarcie umowy o pracę z matką, powstanie niezdolności do pracy już w dniu 4 kwietnia 2001 r., brak zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego zdolność do wykonywania przez wnioskodawczynię pracy na stanowisku objętym umową, czyniło wątpliwą autentyczną potrzebę zatrudnienia pracownika przez E. U.. Jednocześnie Sąd przyjął, że motywem zatrudnienia była chęć pomocy bezrobotnej córce w sytuacji, w której jako bezrobotna zaszła w ciążę i konieczne było zapewnienie jej świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Zatrudnienie wnioskodawczyni przez jej matkę Sąd uznał za pozorne i zawartą umowę o pracę za nieważną, nie wywierającą skutków w zakresie objęcia ubezpieczeniem społecznym. Przesłanką wyłączenia z ubezpieczenia było stwierdzenie pozorności umowy o pracę i równoczesne zawarcie jej wyłącznie w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z dnia 10 czerwca 2003 r. uwzględnił apelację ubezpieczonej i ustalił, że podlegała ona ubezpieczeniu społecznemu z tytułu wykonywania umowy o pracę w okresie od dnia 6 lutego 2001 r., oraz że od dnia 4 kwietnia 2001 r. była uprawniona do wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, a od dnia 9 maja 2001 r. do zasiłku chorobowego. Nie potraktował zawarcia przez ubezpieczoną umowy o pracę u matki jako realizacji wyłącznego celu uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, lecz konstatując, że Sąd Okręgowy pominął przy ocenie materiału dowodowego dowody z zeznań świadków E. U. i A. G., na ich podstawie ustalił, że wnioskodawczyni do chwili zachorowania w związku z powikłaniami ciąży, rzeczywiście wykonywała pracę. Rozwoziła towar na miejsce handlu na Stadionie [...], dozorowała stoisko oraz obsługiwała klientów, co robiła także w przeszłości w okresie wakacji, ferii, wolnych sobót i niedziel, pomagając matce przy prowadzeniu działalności. Za nieistotne dla oceny ważności umowy o pracę Sąd drugiej instancji uznał rozważania Sądu pierwszej instancji na temat nieprzedłożenia przez wnioskodawczynię zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego zdolność wykonywania pracy na stanowisku handlowca handlu obwoźnego. Uwzględnił także, jako bezsporny fakt, że przed zawarciem umowy o pracę w firmie "W." stanowiącej własność matki skarżącej, podlegała ona ubezpieczeniu społecznemu pracowników z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę w okresach od dnia 2 stycznia 1996 r. do dnia 31 marca 1998 r. w usługowej pracowni złotniczej M. S. w Ł., następnie od dnia 7 grudnia 1998 r. do dnia 30 czerwca 1999 r. w spółce z o.o. "W." w W., a od dnia 5 lipca 1999 r. do dnia 31 października 2000 r. w Przedsiębiorstwie S. U. (ojca wnioskodawczyni) w S.. Następnie nabyła uprawnienie do zasiłku dla osób pozostających bez pracy wypłacanego przez Powiatowy Urząd Pracy w M.. Powiatowy Urząd Pracy decyzją z dnia 2 marca 2001 r. orzekł o utracie przez nią statusu osoby bezrobotnej i prawa do zasiłku w związku z zawarciem w dniu 1 lutego 2001 r. umowy o pracę w Przedsiębiorstwie Produkcyjno-Handlowym "W.", stanowiącej własność jej matki.

W chwili zawarcia umowy o pracę wnioskodawczyni była we wczesnej ciąży i nic nie wskazywało na jej niezdolność do pracy, jednak dwa miesiące później wystąpiły powikłania, z powodu których uzyskała zwolnienie lekarskie od pracy od dnia 4 kwietnia 2001 r. Dziecko urodziła w dniu 23 sierpnia 2001 r., pół roku po podjęciu pracy. Okoliczności te – zdaniem Sądu Apelacyjnego – wskazują, że nawet gdyby nie doszło do zawarcia umowy o pracę, wnioskodawczyni nadal podlegałaby obowiązkowo ubezpieczeniu społecznemu jako bezrobotna z prawem do zasiłku dla osób pozostających bez pracy. Nie przysługiwało jej natomiast prawo do urlopu wychowawczego po urodzeniu dziecka, uzależnione od spełnienia innych przesłanek, gdyż urlop może być udzielony przez pracodawcę w czasie trwania zatrudnienia, a matka wnioskodawczyni zlikwidowała działalność we wrześniu 2001 roku.

Kasację złożył organ ubezpieczeń społecznych. Podstawę przewidzianą w art. 393¹ ust. 1 k.p.c. sformułował jako zarzut błędnej wykładni art. 58 § 1 k.c., polegającej w istocie na dokonaniu wykładni art. 83 § 1 k.c. Podniósł również naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy „przez niewłaściwą wykładnię i zastosowanie art. 316 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., gdyż Sąd Apelacyjny nie wziął za podstawę rozstrzygnięcia art. 25 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu i art. 13 pkt 9 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych, wywodząc sprzeczne z nimi wnioski, jakoby niezależnie od ważności zawartej umowy W. R. miała prawo do zasiłku chorobowego, macierzyńskiego i porodowego z tytułu statusu osoby bezrobotnej”. Zdaniem skarżącego tylko zawarcie umowy o pracę, a nie status osoby bezrobotnej, dawało ubezpieczonej prawo do świadczeń, gdyż z tego tytułu podlegałaby ubezpieczeniu w czasie pobierania zasiłku, do końca kwietnia 2001 roku. Tak więc - w ocenie organu ubezpieczeń społecznych - Sąd Okręgowy w Siedlcach trafnie oddalił odwołanie ubezpieczonej, wskazując jako podstawę materialnoprawną art. 58 § 1 k.c., gdyż przesłanki tego przepisu zostały spełnione, albowiem formalny stosunek pracy zawarty pomiędzy matką i córką, „ukrywa inny cel, którym jest uzyskanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego”.

Skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Lublinie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Okoliczności uzasadniające przyjęcie pozorności oświadczeń strony zawierających umowę o pracę stanowią podstawę faktyczną rozstrzygnięcia, przez co nie stanowią przedmiotu kontroli kasacyjnej w ramach podstawy określonej w art. 393¹ pkt 1 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 września 1999 r., II UKN 7/99, OSNAPUS 2000 nr 23, poz. 865). Ustalenie więc, że wnioskodawczyni W. R. i jej matka E. U., zawierając umowę o pracę złożyły oświadczenia woli dla pozoru lub dla ukrycia innej czynności prawnej, uchyla się spod kontroli Sądu Najwyższego w sytuacji, w której w kasacji nie podniesiono podstawy przewidzianej w art. 393¹ pkt 2 k.p.c..

Odnosząc się do podstawy obejmującej zarzut błędnej wykładni art. 58 § 1 k.c., należy stwerdzić, że Sąd pierwszej instancji rozumiał pozorność umowy tak, jak opisuje ją art. 83 k.c., a więc jako cechę oświadczeń stron, które nie miały rzeczywistego zamiaru wywołania skutku wynikającego z umowy o pracę, a ich oświadczenia miały na celu ukrycie innej czynności prawnej. Sąd pierwszej instancji nie ustalił jednak, o jaką ukrywaną czynność chodziło, a w każdym razie pominął, że umowa o pracę zawarta dla pozoru jest nieważna (art. 83 § 1 KC w związku z art. 300 KP) i nie może podlegać ocenie w aspekcie jej celu na podstawie art. 58 § 1 KC (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2000 r., II UKN 636/99, OSNAPUS 2002 nr 2, poz. 53). Strony umowy o pracę nie mogły też dążyć do obejście prawa przez dokonanie czynności z mocy prawa nieważnej, co trafnie dostrzegł Sąd Apelacyjny.

Umowie o pracę nie naruszającej art. 22 k.p. nie można stawiać zarzutu sprzeczności z ustawą lub zawarcia w celu obejścia prawa, nawet gdy jej cel dyktowany był wyłącznie chęcią pomocy ciężarnej córce w uzyskaniu świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Ze względu na rodzaj ubezpieczenia, którego dotyczył spór, istotne było zakwestionowanie nie wad umowy o pracę, gdyż wady te, nawet prowadzące do nieważności umowy, nie wywołują skutku w sferze prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. W tych stosunkach prawną doniosłość ma jedynie zamiar obejścia prawa przez dokonanie zgłoszenia do ubezpieczenia w sytuacji, w której stronom umowy o pracę przyświeca intencja włączenia do ubezpieczenia społecznego (i uzyskanie świadczeń płynących z tego ubezpieczenia) pod pozorem zatrudnienia. Opisuje to sytuacja, w której dochodzi do zgłoszenia do ubezpieczenia osoby nie będącej podmiotem ubezpieczenia nie świadczącej pracy i przez to nie noszącej cech "zatrudnionego pracownika", którego zatrudnienie jest pozorne (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1996 r., II UKN 32/96, OSNAPUS 1997 nr 15, poz. 275, z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 512/98, OSNAPUS 2000, nr 9, poz. 368, z dnia 14 marca 2001 r., II UKN 258/00, OSNAPUS 2002 nr 21, poz. 527 oraz z dnia 28 lutego 2001 r., II UKN 244/00, OSNAPUS 2002 nr 20, poz. 496).

Skarżący nie starał się wykazać tego rodzaju pozorności stosunku pracy wnioskodawczyni. Także w jego ocenie nie ulegało wątpliwości, skoro w kasacji nie postawił zarzutu naruszenia przepisów postępowania przy dokonywaniu ustaleń faktycznych, że po zawarciu umowy wnioskodawczyni podjęła pracę i wykonywała ją aż do dnia, w którym z powodu kłopotów zdrowotnych znalazła się w szpitalu.

Należy zatem uznać, że Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, iż wnioskodawczyni jako pracownik w okresie zatrudnienia na podstawie umowy o pracę od dnia 6 lutego 2001 roku podlegała ubezpieczeniu społecznemu na podstawie art. 6 ust.1 pkt.1 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych, a skoro jej niezdolność do pracy powstała w okresie ubezpieczenia i zatrudnienia, to na podstawie art. 92 § 1 ust.1 k.p. przysługiwało jej prawo do wynagrodzenia za czas choroby, a na podstawie art. 4 ust.1 i art.6 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, prawo do zasiłku chorobowego.

To samo można odnieść do podnoszonego w kasacji zarzutu, że wnioskodawczyni miała potrzebę zawarcia umowy o pracę, dlatego że świadczenia z ubezpieczenia społecznego nie przysługiwałyby jej jako bezrobotnej, tym bardziej, że skarżący myli się w określeniu okresu, w którym bezrobotny podlega ubezpieczeniu społecznemu. W wypadku ubezpieczonej nie byłby to wyłącznie czas pobierania zasiłku chorobowego, gdyż zgodnie z art. 25 ust. 5 ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (jednolity tekst -Dz.U. z 2003 r. Nr 58, poz. 514 ze zm.), w razie urodzenia dziecka w czasie pobierania zasiłku lub w ciągu miesiąca po jego zakończeniu, okres pobierania zasiłku, wynoszący zasadniczo 6 miesięcy, ulega przedłużeniu o czas, przez który przysługiwałby, zgodnie z odrębnymi przepisami, zasiłek macierzyński.

Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 393¹² k.p.c.).