Wyrok z dnia 2000-01-06 sygn. I CKN 1361/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CKN 1361/98

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 6 stycznia 2000 r.

Przewodniczący: SSN St. Dąbrowski (spr.).

Sędziowie SN: H. Ciepła, M. Sychowicz.

Protokolant: B. Rogalska.

Uzasadnienie

W sprawie z powództwa Skarbu Państwa Sąd Wojewódzki w Gdańsku wyrokiem z dnia 24 lutego 1997 r., ustalił, że nieważne są czynności prawne sprzedaży udziałów w Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością "H." w P. wynikające z umów zawartych w dniach 27 sierpnia 1991 r. oraz 25 czerwca 1992 r. pomiędzy pozwanym Przedsiębiorstwem Produkcji Leśnej "L." w S. i pozwaną Spółką "H." n.v. Elen H. z siedzibą w Belgii.

Sąd Wojewódzki poczynił następujące ustalenia:

Na podstawie umowy spółki z udziałem zagranicznym, zawartej w dniu 25 kwietnia 1991 r., utworzona została Spółka z o.o. "H.", której założycielami byli: Przedsiębiorstwo "L." i Spółka "H.". Przedmiotem działalności Spółki "H." jest między innymi świadczenie usług w zakresie przygotowania torfowisk oraz wydobywanie torfu. W zawartych w dniach 27 sierpnia 1991 r. oraz 25 czerwca 1992 r. umowach Przedsiębiorstwo "L." sprzedało Spółce "H." swoje udziały w Spółce "H.", przy czym przedmiotem pierwszej z tych umów była sprzedaż 10 udziałów o łącznej wartości 264.820.000 starych zł, zaś przedmiotem drugiej - sprzedaż 490 udziałów o łącznej wartości 12.976.180.000 starych złotych. Transakcje te przeprowadzono bez uzyskania zezwolenia właściwego wojewody na nabycie udziałów przez Spółkę "H.", jako podmiot zagraniczny.

W ocenie Sądu Wojewódzkiego stan prawny obowiązujący w datach sprzedaży udziałów uzasadniał klasyfikowanie kopalin na ten, które podlegały Prawu górniczemu (dekret z dnia 6 maja 1953 r., Dz. U. Nr 4 z 1978 r., poz. 12 ze zm.) oraz te, które temu Prawu nie podlegały. Torf, jako skała osadowa wydobywana ze złoża, jest kopaliną nie wymienioną w przepisach Prawa górniczego, nie podlegał zatem temu prawu. W ustawie z dnia 9 marca 1991 r. o zmianie Prawa górniczego (Dz. U. Nr 31, poz. 128) wskazano jednakże w dziale dotyczącym zasad koncesjonowania wydobywania kopalin, że koncesję na wydobywanie kopalin nie podlegających Prawu górniczemu wydaje właściwy wojewoda po uzgodnieniu z organami samorządu terytorialnego. Zgodnie więc z tą regulacją prawną oraz z art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym (Dz. U. Nr 60, poz. 253 ze zm., nabycie przez Spółkę "H." udziałów w Spółce "H." wymagało zezwolenia wojewody, skoro działalność tej ostatniej oparta była na koncesji udzielonej na podstawie odrębnych przepisów. Bez znaczenia przy tym dla tego wymogu pozostawał fakt, że Spółka "H." w chwili nabycia tych udziałów była już udziałowcem w Spółce "H.", bowiem wskazany wyżej przepis dotyczy każdego nabycia lub objęcia udziałów, a nie tylko pierwotnego.

Apelację pozwanej Spółki "H." od wyroku Sądu Wojewódzkiego Sąd Apelacyjny w Gdańsku oddalił wyrokiem z dnia 27 maja 1998 r. W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny stwierdził, że materialną podstawę zgłoszonego w pozwie roszczenia stanowi przepis art. 9 powoływanej przez Sąd Wojewódzki ustawy z dnia 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym. Dyspozycja tego przepisu wskazuje na nieważność ex iure każdej czynności prawnej, która dokonana została z naruszeniem art. 4 i 6 tejże ustawy. Przyczyna nieważności wiąże się ściśle z czasem obowiązywania wymagań zakreślonych treścią art. 4 i 6 ustawy. Zawarcie przez pozwanych obu umów sprzedaży udziałów w Spółce "H." nastąpiło po wejściu w życie ustawy w jej pierwotnym brzmieniu, ogłoszonej w dniu 4 lipca 1991 r. (Dz. U. Nr 60, poz. 253) i obowiązującej od dnia ogłoszenia (art. 44 ustawy). Ocena ważności czynności prawnych dokonanych w wymienionych umowach musi być przeprowadzona pod kątem wymagań określonych tą ustawą, obowiązujących w datach zawarcia obu umów. Art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. b ustawy stawiał podmiotowi zagranicznemu, dokonującemu m.in. nabycia lub objęcia udziałów w istniejącej spółce z siedzibą na terytorium Polski, wymaganie uzyskania na tę czynność zezwolenia uprawnionego organu, jeżeli spółka prowadziła działalność w dziedzinach wymagających koncesji lub zezwolenia na podstawie odrębnych przepisów. Te odrębne przepisy zawierało Prawo górnicze w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 9 marca 1991 r. o zmianie Prawa górniczego (Dz. U. Nr 31, poz. 123). W datach zawarcia spornych umów Spółka "H." prowadziła działalność w dziedzinie wymagającej w myśl art. 12b ust. 3 Prawa górniczego zezwolenia właściwego wojewody, skoro zajmowała się wydobywaniem torfu, czyli kopaliny nie podlegającej temu Prawu. Torf bowiem ze względu na jego właściwości fizyczne jako skały osadowej i naturalne nagromadzenie w złożach oraz sposób pozyskiwania, polegający na wydobywaniu (wybieraniu) metodą odkrywkową mieści się w pojęciu prawnym kopaliny, określonym ustawą z dnia 9 marca 1991 r. o zmianie ustawy o prawie geologicznym (Dz. U. Nr 31, poz. 129). Pojęcie to w bardziej uściślonej formie znalazło wyraz w późniejszej (i obecnie obowiązującej) ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 27, poz. 96).

W ocenie Sądu Apelacyjnego obowiązku uzyskania zezwolenia na nabycie udziałów nie niweczył fakt wcześniejszego posiadania przez skarżącą udziałów "H.", bowiem treść wymienionego przepisu nie daje podstaw do jego zawężającej wykładni, zwłaszcza przy uwzględnieniu celu ustawy o spółkach z udziałem zagranicznym, wyrażonego w jej art. 1. Uznał także Sąd Apelacyjny, że wykluczona jest możliwość konwalidacji nieważnej czynności prawnej na podstawie art. 5 k.c.

W kasacji od wyroku Sądu Apelacyjnego, opartej na obu podstawach z art. 393¹ k.p.c. pozwana "H." n.v. Elen H. zarzuciła naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnią art. 6 ustawy z dnia 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym (Dz. U. Nr 60, poz. 253 ze zm.) wyrażające się w przyjęciu, iż do nabywania udziałów w Spółce "H." z udziałem zagranicznym przez jej wspólnika, wymagane było zezwolenie, a nadto naruszenie art. 5 k.c.; 2) naruszenie przepisów postępowania, mające istotny wpływ na wynik sprawy - art. 217 § 1 i 2 k.p.c. oraz art. 227 k.p.c. poprzez oddalenie wniosku pozwanej o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego geologa na okoliczność, czy torf był kopaliną w znaczeniu przyjętym przez art. 11 ust. 1 ustawy o działalności gospodarczej z dnia 23 grudnia 1988 r. (Dz. U. Nr 41, poz. 324 ze zm.).

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja nie jest zasadna. W stanie prawnym obowiązującym w datach zawarcia przez pozwanych spornych umów sprzedaży, nabycie udziałów przez podmiot zagraniczny w istniejącej spółce z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wymagało zezwolenia, jeżeli spółka ta prowadziła działalność w dziedzinach wymagających koncesji albo zezwolenia na podstawie odrębnych przepisów (art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym). Sądy obu instancji trafnie przyjęły, że wcześniejsze posiadanie przez podmiot zagraniczny udziałów w takiej spółce, nie wyłączało wymogu uzyskania zezwolenia na nabycie dalszych udziałów. Brzmienie przepisu art. 6 ust. 1 cytowanej ustawy nie daje podstaw do takiego wyłączenia. Podnoszona w uzasadnieniu kasacji okoliczność, iż miała istnieć praktyka, że podmiot zagraniczny posiadający już udziały w spółce, która prowadziła działalność koncesjonowaną, nie musiał ubiegać się o zezwolenie na nabycie dalszych udziałów, nie ma istotnego znaczenia. Wadliwa praktyka nie może bowiem zmieniać treści ustawy.

Pewne trudności interpretacyjne nasuwać może znaczenie słowa "zezwolenie", o którym mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1 lit. b ustawy, a to dlatego, że w prawie polskim mianem zezwoleń określane są różnorodnego rodzaju czynności. Jednakowoż użycie w tym przepisie sformułowania "wymagających zezwolenia na podstawie odrębnych przepisów" świadczy o tym, że termin "zezwolenie" należy rozumieć szeroko, w znaczeniu takim, w jakim został użyty w poszczególnych odrębnych przepisach.

Spółka z o.o. "H." ma w działalności przedsiębiorstwa dziedzinę polegającą na świadczeniu usług w zakresie przygotowywania torfowisk oraz wydobywania torfu. Sądy obu instancji przyjęły, że wydobywanie torfu, w datach zawarcia umów wymagało koncesji na podstawie art. 12b pkt 3 ustawy z dnia 9 marca 1991 r. o zmianie prawa górniczego (Dz. U. Nr 31, poz. 128).

W uzasadnieniu kasacji trafnie nawet podniesione zostało, że przepisy Prawa górniczego nie miały w owym czasie zastosowania do wydobywania torfu. Eksploatację torfowisk regulowały bowiem przepisy ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. Nr 11, poz. 79). W odniesieniu do wydobywania torfu przepisy te miały charakter legis specialis w stosunku do Prawa górniczego i dlatego bez wyraźnego wskazania, nie mogły zostać uchylone późniejszą ustawą o zmianie Prawa górniczego. Jednakże przeoczenie przez Sądy obu instancji szczególnej regulacji dotyczącej wydobywania torfu nie ma wpływu na trafność rozstrzygnięcia. Przepis art. 24 ust. 3 ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych na eksploatację złóż torfowych wymagał zezwolenia terenowego organu administracji państwowej o właściwości ogólnej stopnia wojewódzkiego.

"Eksploatacja" jest słowem pochodzenia francuskiego (exploitation) będącym synonimem słowa "wydobywanie". Ponieważ przedmiotem działalności Spółki z o.o. "H." jest między innymi wydobywanie torfu, a więc dziedzina wymagająca zezwolenia na podstawie odrębnego przepisu - art. 24 ust. 3 ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych, to do nabycia udziałów w tej spółce przez podmiot zagraniczny konieczne było, stosownie do art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym, uzyskanie zezwolenia.

Pozostaje poza sporem, że pozwana Spółka "H." jest podmiotem zagranicznym i nie uzyskała zezwolenia na nabycie dalszych udziałów w Spółce "H.". W konsekwencji, umowy z dnia 27 sierpnia 1991 r. i z dnia 25 czerwca 1992 r. są nieważne z mocy art. 9 cytowanej wyżej ustawy z dnia 14 czerwca 1991 r. Zatem zaskarżone orzeczenie odpowiada prawu, mimo częściowo błędnego uzasadnienia, wskutek przeoczenia przepisów szczególnych, regulujących wydobywanie torfu.

Wobec przyjęcia częściowo odmiennej podstawy prawnej, spór co do tego, czy torf jest kopaliną, stał się bez znaczenia. Trzeba jednak zauważyć, że pogląd Sądu Apelacyjnego co do charakteru torfu jako kopaliny jest trafny i uregulowanie wydobywania torfu w ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych nie podważa prawidłowości tego poglądu.

Zasadnie także Sąd Apelacyjny odmówił przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego geologa. Nie naruszył tym przepisów art. 217 § 1 i 2 k.p.c., ani art. 227 k.p.c. Wykładnia terminów ustawowych nie jest bowiem rzeczą biegłego geologa.

Słusznie Sąd Apelacyjny uznał za niedopuszczalne stosowanie art. 5 k.c. w sprawie o ustalenie ważności umów. Przepis art. 5 k.c. w określonych sytuacjach może prowadzić do pozbawienia ochrony wykonywania prawa podmiotowego, w razie jego nadużycia. Natomiast nieważność czynności prawnej nie ma nic wspólnego z nadużywaniem prawa przy jego wykonywaniu, jest konsekwencją sprzeczności dokonanej czynności z ustawą.

Z powyższych względów i na mocy art. 393¹² k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku.