Wyrok z dnia 2002-09-05 sygn. II CKN 829/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 829/00

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 5 września 2002 r.

Przewodniczący: SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca).

Sędziowie SN: Stanisław Dąbrowski, Barbara Myszka.

Uzasadnienie

Wyrokami z dnia 10 maja 1999 r. Sąd Rejonowy w S. zasądził solidarnie od pozwanych J. S. i R. K. na rzecz powoda J. P. kwotę 10.736 zł i na rzecz powoda Janusza S. kwotę 10.800 zł z odsetkami od dnia 15 grudnia 1995 r., oddalił powództwo w pozostałej części oraz orzekł o kosztach procesu. Rozstrzygnięcie to zostało oparte na następujących ustaleniach i ocenach. Powodowie zawarli z pozwanymi - wspólnikami spółki cywilnej PPHU "S." umowy, których przedmiotem było zorganizowanie i uruchomienie przez pozwanych targowiska i udostępnienie pozwanym stanowisk handlowych. W umowie określono również wysokość czynszu z tytułu dzierżawy gruntu pod tymi stanowiskami. Następnie, w dniu 24 maja 1995 r. powód J. P. i w dniu 4 września 1995 r. powód Janusz S. zawarli z pozwanymi umowy sprzedaży stanowisk handlowych na przygranicznym targowisku R. Cena za stanowisko handlowe w postaci kontenera ustalona została na kwotę 8.800 zł plus podatek VAT. Przedmiot sprzedaży w umowach określony został jako stanowisko handlowe, które obejmuje elementy ścian, zadaszenia, elementy utwardzające grunt i przyłącze elektryczne. Odrębnie ustalona miała zostać kwota czynszu z tytułu dzierżawy gruntu pod stanowiskami handlowymi, a dotychczasowe umowy w tym przedmiocie uznano za niewiążące. Strony nie doszły ostatecznie do porozumienia w kwestii wysokości opłat z tytułu dzierżawy. W związku z tym powodowie złożyli oświadczenia o odstąpieniu od umów sprzedaży stanowisk handlowych, żądając jednocześnie zwrotu zapłaconej ceny. Powodowie nie rozpoczęli działalności handlowej, nie odebrali też kontenerów, które znajdują się w posiadaniu pozwanych. Kontenery te mogą zostać podzielone na dwie części, wiąże się to jednak z koniecznością przecięcia ścian, stropu i podłogi, a także ustawienia dwóch słupków i rygli w jednej części kontenera, wykonania ściany szczytowej warstwowej i innych prac.

Sąd Rejonowy uznał, że podstawą prawną żądania powodów są przepisy art. 405 k.c. w związku z art. 410 k.c. Umowy sprzedaży stanowisk handlowych były, zdaniem tego Sądu, nieważne z tej przyczyny, że stanowisko handlowe nie jest odrębną rzeczą w rozumieniu Kodeksu cywilnego, jest jedynie częścią składową kontenera. Zgodnie zaś z przepisem art. 47 § 1 k.c. część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych. Umowa sprzedaży zawarta przez strony jest wobec tego z mocy art. 58 k.c. nieważna, a zapłacona przez powodów cena stanowi świadczenie nienależne w rozumieniu art. 410 § 2 k.c. i pozwani zobowiązani są do zwrotu tego świadczenia na podstawie art. 405 k.c.

Sąd Okręgowy w S. zmienił wyrokiem z dnia 5 listopada 1999 r. powyższe wyroki tylko w taki sposób, że poczynając od dnia 15 maja 1999 r. obniżył wysokość odsetek ustawowych od zasądzonych kwot z 24% do 21% w stosunku rocznym, w pozostałej części Sąd Okręgowy oddalił apelację pozwanych i orzekł o kosztach procesu. Sąd Okręgowy przyjął za własne poczynione w sprawie ustalenia faktyczne. Częściowo za zasadny uznał zarzut naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. Sąd wskazał, że roszczenie o zwrot świadczenia wzajemnego po skutecznym odstąpieniu od umowy zgłaszane w pozwie przez pozwanych jest różne od roszczenia o zwrot świadczenia nienależnego wynikającego z przepisów art. 58 k.c. i art. 405 k.c. Zasadność tego zarzutu pozostaje jednak, zdaniem Sądu Okręgowego, bez wpływu na treść rozstrzygnięcia. Z przedstawionego przez powodów stanu faktycznego wynikało bowiem, że umowy sprzedaży były nieważne, a w takiej sytuacji podstawę prawną orzeczenia powinny stanowić przepisy art. 497 k.c. w związku z art. 496 k.c. Na podstawie tych właśnie przepisów, zdaniem Sądu Okręgowego, powodom w przypadku nieważności umowy wzajemnej przysługuje zwrot kwot uiszczonych za stanowiska handlowe. Sąd Okręgowy uznając za trafną ocenę, że umowy sprzedaży były nieważne, powołał art. 535 k.c. dotyczący umowy sprzedaży i na jego podstawie przyjął, że przedmiotem takiej umowy mogą być rzeczy, a nie ich części składowe. Pozwani natomiast sprzedali powodom nie kontener, lecz jego składnik w postaci stanowiska handlowego w kontenerze. Taka umowa jest sprzeczna z art. 535 k.c. i wywołuje skutki prawne określone w art. 58 § 1 k.c.

Wyrok powyższy zaskarżyli kasacją pozwani, zarzucając naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwa wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 496 k.c. i art. 497 k.c., niewłaściwe zastosowanie art. 58 k.c., art. 47 § 1 i 2 k.c. poprzez przyjęcie, że łącząca strony umowa jest nieważna, bowiem stanowiska handlowe kupione przez powodów stanowią części składowe kontenera i nie mogą być odrębnym przedmiotem własności. Ponadto zarzucali naruszenie prawa procesowego polegające na przyjęciu przez Sąd Okręgowy, że sąd I instancji nie naruszył ogólnej zasady wyrokowania, w myśl której sąd związany jest w procesie żądaniami stron (art. 321 § 1 k.p.c.), oraz że sąd ten jedynie nieprawidłowo podał podstawę faktyczną rozstrzygnięcia, a zaskarżone orzeczenie należy uznać za prawidłowe. Naruszenie prawa procesowego przez Sąd Okręgowy polegać ma także na błędnym przyjęciu, że powodowie dochodzili w procesie zwrotu kwot uiszczonych z tytułu realizacji umowy wzajemnej.

W konkluzji wnosili o zmianę wyroku i oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu za wszystkie instancje, ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

W odpowiedzi na kasację powodowie wnosili o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W pierwszej kolejności podlegają ocenie zarzuty zgłoszone w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, jedynie bowiem prawidłowo ustalony stan faktyczny sprawy stanowić może podstawę oceny zarzutów odnoszących się do prawa materialnego. Należy tu zwrócić uwagę, że powołanie się w kasacji na podstawę z art. 393¹ pkt 2 k.p.c. wymaga nie tylko przytoczenia naruszonych przepisów postępowania, ale także wskazania, na czym polega ich naruszenie i że mogło mieć ono istotny wpływ na wynik sprawy (por. wyrok SN z dnia 8 lipca 1999 r., I CKN 80/98, Prok. i Pr. 1999 nr 11-12/, poz. 32, postanowienie SN z dnia 11 marca 1997 r., III CKN 13/97, OSN 1997, nr 8, poz. 114). W podstawie kasacji tymczasem skarżący w ogóle nie przytoczyli przepisów prawa procesowego, jakie naruszyć miał Sąd drugiej instancji oddalając apelację. Sformułowali jedynie ogólnikowo zarzuty przeciwko rozstrzygnięciu. Naruszenie prawa procesowego polegać miało, zdaniem skarżących, na błędnym przyjęciu przez Sąd Okręgowy, że Sąd pierwszej instancji nie naruszył art. 321 § 1 k.p.c., a także na uznaniu, że Sąd ten jedynie nieprawidłowo przytoczył podstawę faktyczną rozstrzygnięcia, które poza tym odpowiada prawu. Tak ogólnikowo sformułowane zarzuty są bezskuteczne i nie mogą zastąpić podstawy kasacyjnej określonej w art. 393¹ pkt 2 k.p.c. Jedynie z uzasadnienia kasacji wynika, że zarzut naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. odnosi się także do Sądu drugiej instancji, skoro Sąd ten oddalił apelację opartą na zarzucie naruszenia tego przepisu, chociaż uznał ten zarzut za częściowo zasadny. Skarżący prezentują pogląd, że w sytuacji gdy powodowie domagali się zwrotu świadczenia spełnionego na podstawie umowy, od której następnie odstąpili, uznanie tej umowy za nieważną przez sąd powinno skutkować oddaleniem powództwa, a zasądzenie na ich rzecz jakiegokolwiek świadczenia narusza określony w art. 321 § 1 k.p.c. zakaz orzekania ponad żądanie. Powodowie powinni bowiem wystąpić z innym roszczeniem, opartym na przepisach dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia. Jak wskazano wyżej, kasacja nie przytacza przepisu Kodeksu postępowania cywilnego, jaki naruszyć miał Sąd Okręgowy uznając za bezzasadną apelację, pomimo podzielenia w części zarzutów dotyczących art. 321 § 1 k.p.c. Już tylko z tego względu kasacja oparta na drugiej podstawie określonej w art. 393¹ pkt 2 k.p.c. jest nieusprawiedliwiona. Niezależnie od tego trzeba zwrócić uwagę, że zarzut ten jest nieuzasadniony. Sąd II instancji nie dokonywał żadnych nowych ustaleń faktycznych, nie zasądzał na rzecz powodów żadnej kwoty na innej niż wskazywali podstawie faktycznej. Oceniał jedynie ważność umowy, z której powodowie wywodzili swe roszczenie. Ocena zaś ważności umowy, z której strony wywodzą swoje roszczenia, jest rzeczą sądu. Orzeczenie o obowiązku zwrotu świadczeń spełnionych w wykonaniu umowy uznanej za nieważną nie stanowi naruszenia zakazu określonego w art. 321 § 1 k.p.c.

Wbrew zarzutom podnoszonym w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej trafnie uznał Sąd Okręgowy, że umowy zawarte przez powodów z pozwanymi są nieważne. Zastrzeżenia budzi natomiast argumentacja prawna przytoczona dla uzasadnienia przyjętego stanowiska. W ocenie Sądu Okręgowego zawarte przez powodów z pozwanymi umowy sprzedaży stanowisk handlowych są nieważne dlatego, że określone w umowach stanowiska handlowe stanowiły niemożliwe do odłączenia części składowe kontenerów. Przedmiotem umowy sprzedaży, zgodnie z art. 535 k.c., mogą być tylko rzeczy, a nie ich części składowe, o jakich mowa w art. 47 k.c. Z dokonanych ustaleń faktycznych wynikało, że stanowisko handlowe w kontenerze nie może być od niego odłączone bez istotnej zmiany całości, jest więc jego częścią składową w rozumieniu art. 47 § 2 k.c. i nie może być przedmiotem umowy sprzedaży.

Podzielając taki sposób rozumowania należałoby uznać, że gdyby stanowisko handlowe zajmowało cały kontener, bądź możliwe byłoby rozdzielenie kontenera na dwie części bez istotnej zmiany całości, umowa sprzedaży byłaby ważna. Takie stanowisko handlowe, jako rzecz, mogłoby stanowić przedmiot umowy sprzedaży.

Rozstrzygnięcie sprawy wymagało jednak rozważenia, czy owe stanowiące przedmiot umowy sprzedaży stanowiska handlowe w ogóle mogą być uznane za rzecz w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego. Z dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych wynika, że przedmiotem zawartych przez strony umów były stanowiące części kontenerów stanowiska handlowe, posadowione na określonym w umowie gruncie, znajdującym się na przygranicznym targowisku R. Uzupełnieniem umowy sprzedaży miały być umowy dzierżawy określonych części działek na tym targowisku. Nie chodziło zatem w umowie o sprzedaż jakiegokolwiek kontenera (który nie jest ze swej istoty częścią składową gruntu) czy jego części, które powodowie mogli zabrać i ustawić gdziekolwiek. Umowa dotyczyła sprzedaży stanowiska handlowego na konkretnie oznaczonym targowisku i w konsekwencji prowadzić miała do podjęcia przez powodów działalności handlowej właśnie tam. To zatem powiązanie w umowie sprzedaży jej przedmiotu (stanowisko handlowe w części kontenera) z miejscem prowadzenia działalności handlowej (targowisko R.) stanowi o konieczności zakwalifikowania umów będących przedmiotem oceny w sprawie jako umów o świadczenie niemożliwe (art. 387 k.c.), a więc nieważne, ze skutkiem określonym w art. 410 k.c.

Trafnie natomiast skarżący zarzucają naruszenie prawa materialnego polegające na niewłaściwym zastosowaniu art. 496 k.c. i art. 497 k.c. Przepisy te dotyczą prawa zatrzymania w wypadku odstąpienia od umowy wzajemnej, jej rozwiązania lub nieważności. Ich zastosowanie było błędne, skoro rozpoznawana sprawa w ogóle nie dotyczyła kwestii zatrzymania przez jedną ze stron świadczenia do chwili zaoferowania przez drugą stronę otrzymanego świadczenia wzajemnego.

Wobec tego jednak, że mimo błędnego uzasadnienia zaskarżony wyrok ostatecznie odpowiada prawu, Sąd Najwyższy oddalił kasację na podstawie art. 393¹² k.p.c. O kosztach procesu w instancji kasacyjnej orzeczono na podstawie art. 98 k.p.c.