Wyrok z dnia 2002-06-28 sygn. I CK 5/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CK 5/02

Wyrok

z dnia 28 czerwca 2002 r.

Przedsiębiorstwo T. K. i G. K. - S.A. w R. wystąpiło przeciwko Syndykowi Masy Upadłości Zakładu P. - S.-S. z o.o. w W. o nakazanie mu wydania:

* wagi wagonowej typu (...), rok produkcji 1996, nr fabryczny (...),

* toru suwnicowego pod suwnice bramowe o udźwigu 100 ton, typ szyny S-49, długości około 540,

* toru jezdnego wyładowczego - toru suwnicowego pod wyładowarki wagonów WW 100 typ szyny S-49.

W uzasadnieniu pozwu Przedsiębiorstwo wskazało, że wymienione rzeczy ruchome stanowią jego własność nabytą na podstawie umowy przewłaszczenia w celu zabezpieczenia.

Do wytoczenia powództwa doszło w następujących okolicznościach. Dnia 14 listopada 1997 r. pomiędzy Przedsiębiorstwem a Zakładem została zawarta umowa pożyczki; pożyczającym było Przedsiębiorstwo, a pożyczkobiorcą - Zakład. W celu zabezpieczenia zwrotu pożyczki strony zawarły 11 marca 1998 r. umowę przewłaszczenia wymienionych w pozwie torów oraz wagi na rzecz Przedsiębiorstwa. Po upadłości Zakładu Syndyk złożył 30 lipca 1998 r. pisemne oświadczenie o odstąpieniu od umowy pożyczki, strona powodowa zaś wezwała Syndyka do wydania przewłaszczonych na nią rzeczy. Wydanie jednak nie nastąpiło. Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego z 19 marca 2001 r. uwzględniającego powództwo. Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu Okręgowego, że zawarta 11 marca 1998 r. umowa przeniosła na stronę powodową własność wagi i torów wymienionych w pozwie. Miało tu miejsce przeniesienie własności rzeczy ruchomych oznaczonych co do tożsamości. Wagi i torów wymienionych w pozwie nie można kwalifikować jako części składowych nieruchomości. Sąd Apelacyjny aprobował także pogląd Sądu Okręgowego o niedopuszczalności odstąpienia przez Syndyka od umowy pożyczki.

Strona pozwana zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego - jak sprecyzowała na rozprawie kasacyjnej - jedynie w "części dotyczącej żądania wydania urządzeń wagi wagonowej typu (...)". Zarzuciła, iż wyrok w zaskarżonej kasacją części został wydany z naruszeniem art. 45, 47 i 155 k.c.; nawiązując do swych wcześniejszych twierdzeń podniosła w szczególności, że w świetle art. 47 § 2 k.c. wagę, o którą toczy się spór, należy uważać za część składową nieruchomości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Według art. 47 § 2 k.c., częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie da się od niej odłączyć bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego. Pewne uściślenia tego określenia oraz wyjątki od niego zawierają inne przepisy. W myśl art. 47 § 3 k.c., przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku nie stanowią jej części składowych. Zgodnie zaś z art. 48 k.c., z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, do części składowych gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale związane z gruntem. Z kolei art. 49 k.c. wyłącza z kategorii części składowej gruntu urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne, jeżeli wchodzą one w skład przedsiębiorstwa lub zakładu. Wreszcie art. 50 k.c. nakazuje uważać za części składowe nieruchomości także prawa związane z jej własnością.

O części składowej rzeczy w rozumieniu art. 47 § 2 k.c. może być mowa tylko w wypadku rzeczy złożonych, czyli obejmujących kilka lub więcej elementów o samodzielnym znaczeniu. Fizyczne i funkcjonalne połączenie w sposób trwały (tj. nie do przemijającego użytku) kilku samodzielnych elementów, tak że tworzą one całość w sensie gospodarczym sprawia, iż rzeczą w rozumieniu art. 45 k.c. jest ta właśnie całość. Odłączenie od niej jednego z tych elementów powoduje, że ulega istotnej zmianie możliwość korzystania bądź z odłączonego elementu, bądź z pozostałej reszty. O tym więc, czy określone elementy stanowią części składowe jednej rzeczy złożonej, rozstrzyga obiektywna ocena gospodarczego znaczenia istniejącego między nimi fizycznego i funkcjonalnego powiązania. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że ocena ta może zależeć od poglądów panujących w obrocie prawnym w danym czasie. Zwraca się także uwagę, że uznaniu określonych elementów za rzecz złożoną nie stoi na przeszkodzie istnienie między nimi jedynie zupełnie luźnego powiązania fizycznego, np. opartego na sile ciężkości (jak w przypadku szuflady i reszty biurka), jeżeli tworzą one tylko materialną i gospodarczą całość.

Stosownie do art. 47 § l k.c., część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych. Dopóty zatem, dopóki dany element stanowi część składową rzeczy, wobec samego niego nie może odnieść skutku żadna czynność rozporządzająca, a więc i przenosząca własność. Z przytoczonego przepisu nie wynika natomiast, oczywiście, zakaz podziału rzeczy złożonej, czyli odłączenia od niej poszczególnych części składowych i przekształcenia ich w ten sposób w odrębne rzeczy, którymi można samodzielnie rozporządzać. W świetle tego przepisu nie ma też, rzecz jasna, przeszkód do skutecznego zaciągnięcia zobowiązań w odniesieniu do poszczególnych części składowych. Dotyczy to również zobowiązań do przeniesienia własności części składowych (przykładem może być sprzedaż cegły z domu przeznaczonego na rozbiórkę). Te ostatnie zobowiązania są jednak zobowiązaniami do przeniesienia własności rzeczy przyszłych, dlatego do ich wykonania nieodzowne jest odłączenie objętej zobowiązaniem części składowej; jej własność przejdzie na nabywcę dopiero po spełnieniu wymagania przewidzianego w art. 155 § 2 k.c., tj. po przeniesieniu na nabywcę posiadania rzeczy powstałej w wyniku odłączenia części składowej.

Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że waga wagonowa, o którą toczy się spór, składa się z wielu połączonych ze sobą fizycznie i funkcjonalnie urządzeń częściowo umieszczonych (elementy sterowania) w specjalnym budynku wzniesionym według norm przewidzianych tylko dla tego rodzaju konstrukcji. Zespół tych urządzeń nie mógłby funkcjonować zgodnie ze swym przeznaczeniem bez ulokowania części sterującej w tym budynku, podobnie budynek ten utraciłby swą przydatność, gdyby nie był wyposażony w urządzenia wagi.

W świetle poczynionych dotychczas uwag, za nietrafne zatem należy uznać zapatrywanie Sądu Apelacyjnego, że objęte żądaniem pozwu urządzenia wagi zostały połączone między sobą oraz z budynkiem jedynie dla przemijającego użytku - co ma wynikać stąd, że waga wagonowa, jak została zamontowana, tak może zostać zdemontowana, choć dla części sterowniczej konieczne będzie wzniesienie nowego budynku. Wyżej wyjaśniono, iż o tym, czy określone elementy stanowią części składowe jednej rzeczy złożonej, rozstrzyga obiektywna ocena gospodarczego znaczenia istniejącego między nimi fizycznego i funkcjonalnego powiązania. Jeśli są one powiązane fizycznie i funkcjonalnie, tak że tworzą razem gospodarczą całość, stanowią części składowe jednej rzeczy złożonej, choćby całość ta dała się technicznie łatwo zdemontować. Zegarmistrz z pewnością łatwo rozbierze zegarek, a przecież mimo to zegarek jest powszechnie uważany za jedną rzecz złożoną.

Zestawienie dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych z przedstawionymi objaśnieniami art. 47 i nast. k.c. prowadzi do wniosku, że połączone ze sobą i z budynkiem urządzenia wagi stanowiły jedną rzecz złożoną (nieruchomość budynkową), której własność -jeżeli grunt pod nią był oddany w użytkowanie wieczyste - stanowiła prawo związane z użytkowaniem wieczystym gruntu (art. 235 k.c.). Jeżeli zaś grunt pod wspomnianą budowlą nie był oddany w użytkowanie wieczyste, budowla ta stanowiła jedną rzecz złożoną wraz z tym gruntem: była jego częścią składową (art. 48 k.c.). Przy każdej z tych ewentualności umowa zawarta przez strony 11 marca 1998 r. nie mogła, stosownie do art. 47 § 2 k.c., przenieść na stronę powodową własności samych tylko objętych pozwem urządzeń wagi. (...).