Uchwała z dnia 1991-09-06 sygn. III CZP 75/91

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 75/91

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 6 września 1991 r.

Przewodniczący: sędzia SN B. Myszka (sprawozdawca). Sędziowie SN: A. Gola, K. Kołakowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Centrali Handlu Zagranicznego (...) w K. przeciwko Polskim Kolejom Państwowym - Centralnemu Biuru Rozrachunków Zagranicznych w B. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku, postanowieniem z dnia 17 maja 1991 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w sytuacji określonej w art. 45 ust. 3 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. - Prawo przewozowe (Dz. U. Nr 53, poz. 272) kolej ma obowiązek przeważenia przesyłki bez żądania nadawcy, jeżeli pozwalają na to warunki eksploatacyjne?"

podjął następującą treść uchwały:

W sytuacji przewidzianej w art. 45 ust. 3 Prawa przewozowego kolej ma obowiązek określić masę przesyłki tylko na żądanie nadawcy.

Uzasadnienie

Centrala Handlu Zagranicznego (...) w K. wnosiła o zasądzenie od PKP - Centralnego Biura Rozrachunków Zagranicznych w B. kwoty 39.669.933 zł. W uzasadnieniu żądania przytoczyła, że w przesyłkach wagonowych z węglem eksportowanym przez nią do ZSRR, nadanych do przewozu przez kopalnię węgla kamiennego za międzynarodowymi listami przewozowymi SMGS, po przekroczeniu granicy kolej radziecka stwierdziła ubytki, których równowartość stanowi przedmiot sporu.

Sąd Wojewódzki - Sąd Gospodarczy w Bydgoszczy wyrokiem z dnia 8 lutego 1991 r. oddalił powództwo, stwierdzając w uzasadnieniu, że zgodnie z art. 22 § 2 pkt 4 i § 5 umowy o międzynarodowej kolejowej komunikacji towarowej SMGS (Dz. T. i Z.K. z 1974 r. Nr 15, poz. 81) kolej nie odpowiada za ubytki, gdy nie potwierdzi wagi ładunku przy nadaniu. Ze względu na to, że wymieniona umowa nie normuje sytuacji, w których kolej jest obowiązana potwierdzić wagę nadawanej przesyłki należało odwołać się - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - do prawa krajowego i określić obowiązki strony pozwanej zgodnie z art. 45 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. - Prawo przewozowe (Dz. U. Nr 53, poz. 272). Przedmiotowe przesyłki były ładowane poza punktem odprawy kolei, a zatem w sprawie ma zastosowanie art. 45 ust. 3 Prawa przewozowego. Wykładnia tego przepisu - jak stwierdził Sąd Wojewódzki - prowadzi do wniosku, że przewoźnik jest obowiązany określić masę przesyłki, jeżeli tylko pozwalają na to warunki eksploatacyjne, zawsze jednak dopiero wówczas, gdy nadawca zgłosi w tym przedmiocie stosowne żądanie. Z międzynarodowych listów przewozowych nie wynika, by nadawcy przedmiotowych przesyłek żądali określenia ich masy przez kolej. W tym stanie rzeczy, skoro kolej nie potwierdziła wagi ładunku przy nadaniu i nie miała obowiązku tego uczynić, jej odpowiedzialność jest - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - wyłączona.

W rewizji od wymienionego wyroku powódka domagała się jego zmiany i uwzględnienia powództwa, ewentualnie uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Powołała się, między innymi, na błędną wykładnię art. 45 ust. 3 Prawa przewozowego i wywodziła, że obowiązek określenia przez przewoźnika masy przesyłki w sytuacji, gdy pozwalają na to warunki eksploatacyjne, jest niezależny od żądania nadawcy.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku, rozpoznając sprawę na skutek rewizji, przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia, jako budzące poważne wątpliwości, zagadnienie prawne przytoczone w sentencji uchwały.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Istota podniesionych wątpliwości sprowadza się do rozstrzygnięcia kwestii, czy w sytuacji przewidzianej w art. 45 ust. 3 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe (Dz. U. Nr 53, poz. 272) kolej powinna określić masę przesyłki, jeżeli pozwalają na to warunki eksploatacyjne, także bez żądania nadawcy.

Prawo przewozowe w art. 45 stanowi, że: 1) na żądanie nadawcy przewoźnik określa masę przesyłki ładowanej w jego punkcie odprawy, chyba że nie posiada on odpowiednich do tego urządzeń wagowych lub innych urządzeń pomiarowych, 2) przewoźnik ustala liczbę sztuk przesyłki, jeżeli do niego należy wykonywanie czynności ładunkowych, 3) w innych wypadkach niż określone w ust. 1 i 2 przewoźnik określa masę przesyłki i liczbę sztuk, jeżeli pozwalają na to warunki eksploatacyjne. Z przepisu ust. 3 wynika, że przewoźnik określa masę przesyłki i liczbę sztuk "w innych wypadkach niż określone w ust. 1 i 2". Wypadki te nie zostały jednak w ustawie wskazane. Konstruując art. 45 ustawodawca przeciwstawił jedynie sytuacje wskazane w ustępach 1 i 2 - sytuacji przewidzianej w ustępie 3. Artykuł 45 ust. 3 nie nawiązuje przy tym do żądania nadawcy. Sama tylko analiza treści art. 45 może prowadzić do wniosku, że w każdym wypadku nie objętym zakresem zastosowania norm ust. 1 i 2 tegoż artykułu przewoźnik ma obowiązek określić masę przesyłki, jeżeli pozwalają na to warunki eksploatacyjne, a więc, że powinien to uczynić niezależnie od żądania nadawcy.

Wniosek taki pozostawałby jednak w sprzeczności z wynikami wykładni systemowej oraz funkcjonalnej. Prawo przewozowe nie nakłada bowiem na przewoźnika bezwzględnego obowiązku określenia masy przesyłki przy jej nadaniu. Masa ta może być ustalona przez przewoźnika lub przez nadawcę. Wykonanie wspomnianej czynności przez jeden z wymienionych podmiotów decyduje o rozkładzie ciężaru dowodu w razie sporu co do odpowiedzialności za ubytek masy stwierdzony przy wydaniu przesyłki (art. 66 Prawa przewozowego).

Sam zakres obowiązku określenia przez przewoźnika masy przesyłki przy jej nadaniu został w art. 45 uzależniony od miejsca wykonywania czynności ładunkowych, możliwości technicznych urządzeń wagowych, którymi przewoźnik dysponuje, i, wreszcie, od warunków eksploatacyjnych.

Całość tych unormowań, w powiązaniu z odwołaniem się w art. 45 ust. 1 do żądania nadawcy, sprzeciwia się przyjęciu, by zamiarem ustawodawcy było nałożenie na przewoźnika - w zakresie ustalania masy przesyłek - obowiązku, który musiałby on wypełnić niezależnie od żądania nadawcy, a nawet wbrew jego woli, i to wyłącznie w sytuacji przewidzianej w art. 45 ust. 3. Wykładnia ustalająca istnienie tego rodzaju obowiązku z równoczesnym jego ograniczeniem do sytuacji określonej w ust. 3 art. 45 nie znajduje racjonalnego uzasadnienia. Przemawiają przeciwko niej także dyrektywy systemowe, gdyż ze względu na konstrukcję art. 45 nie można tłumaczyć przepisu ust. 3 tegoż artykułu w oderwaniu od przepisu ust. 1 tegoż artykułu.

Nie bez znaczenia pozostaje podniesiona przez Sąd Apelacyjny kwestia opłat, które kolej - zgodnie z Taryfą Towarową PKP - obowiązana jest pobierać za ważenie przesyłek (dział III § 5 załącznika do Zarządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 5 lutego 1990 r., Dz. Urz. M.T. i G.M. Nr 2, poz. 11). Zasadą jest, że należności przewozowe powstałe w miejscu nadania opłaca nadawca (§ 32 ust. 1 rozporządzenia Ministra Komunikacji z dnia 21 czerwca 1985 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy - Prawo przewozowe - Dz. U. Nr 29, poz. 128 ze zm.). W razie zgłoszenia przez niego żądania określenia masy przesyłki pobranie przewidzianej za wykonanie tej czynności opłaty nie nasuwa zastrzeżeń (art. 10 i 11 Prawa przewozowego w związku z § 3 ust. 2 pkt 2 zarządzenia Ministra Komunikacji z dnia 31 grudnia 1985 r. w sprawie świadczenia usług spedycyjnych i ładunkowych - Dz.T. i Z.K. Nr 16, poz. 122). Byłyby one jednak uzasadnione w sytuacji, gdyby określenie masy nastąpiło wbrew woli nadawcy.

Również odwołanie się do rozwiązań przyjętych w obowiązującym do dnia 30 czerwca 1985 r. dekrecie z dnia 24 grudnia 1952 r. o przewozie przesyłek i osób kolejami (Dz. U. z 1953 r. Nr 4, poz. 7) nie dostarcza argumentów, które mogłyby wskazywać na zamiar wprowadzenia przez ustawodawcę w interpretowanym przepisie obowiązków, które przewoźnik zmuszony byłby wykonywać niezależnie od żądania nadawcy, a więc niejako "z urzędu". Według art. 38 ust. 2 tego dekretu ważenie przesyłki załadowanej na bocznicy należało bowiem albo do obowiązków nadawcy, albo kolei, w zależności od umowy.

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że ze względu na dyrektywy wykładni funkcjonalnej i systemowej przyjąć należy węższy zakres unormowania omawianego art. 45 ust. 3 niż wskazywać mogłoby na to znaczenie tego przepisu, ustalone według reguł wykładni językowej, i uznać, że w sytuacji przewidzianej w art. 45 ust. 3 Prawa przewozowego kolej ma obowiązek określić masę przesyłki tylko na żądanie nadawcy.

Sąd Apelacyjny, przytaczając argumenty przemawiające za trafnością powyższej wykładni, powziął wątpliwość, czy dopuszczalne jest takie ustalenie sensu interpretowanego przepisu ze względu na odmienne - jak przyjął - stanowisko Sądu Najwyższego, wyrażone w orzeczeniach: z dnia 10 listopada 1986 r. II CR 291/86, z dnia 25 maja 1988 r. II CR 139/88 oraz z dnia 6 czerwca 1989 r. II CR 193/88 (nie publ.). Wbrew odmiennym zapatrywaniom Sądu Apelacyjnego powołane orzeczenia nie dają podstaw do powołania się na utrwaloną w judykaturze Sądu Najwyższego wykładnię art. 45 ust. 3 Prawa przewozowego. Tylko dwa ostatnie dotyczyły stosunków prawnych powstałych po dniu wejścia w życie ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe, a jedynie w orzeczeniu z dnia 25 maja 1988 r. II CR 139/88 Sąd Najwyższy dokonał wykładni art. 45 ust. 3, stwierdzając, że w sytuacji określonej w tym przepisie kolej jest obowiązana zważyć przesyłkę niezależnie od żądania nadawcy, chyba że nie pozwalają na to warunki eksploatacyjne. Zważenie przez przewoźnika nadawanej przesyłki ma bowiem na celu: ustalenie przy wydaniu, czy przewoźnik dostarczył tę przesyłkę bez ubytków, określenie podstawy umożliwiającej obliczenie należności przewozowych i, wreszcie, niedopuszczenie do przeciążenia środka transportowego.

Sąd Najwyższy w obecnym składzie nie podziela powyższego stanowiska, jako że żadne z wymagań, uznanych za argumenty wykładni funkcjonalnej, nie ma bezwzględnego charakteru. Określenie masy przesyłki przez jedną ze stron umowy przewozu - jak była już o tym wyżej mowa - ma znaczenie dla rozkładu ciężaru dowodu ze względu na unormowania art. 66. Należności przewozowe oblicza się także biorąc pod uwagę ładowność lub pojemność środka transportowego. Jego przeciążenie może natomiast przewoźnik ujawnić na tej samej podstawie także bez ważenia przesyłki.

Wręcz przeciwnie - właśnie dyrektywy wykładni funkcjonalnej przemawiają - o czym była już mowa - na rzecz tezy, że zgodnie z ratio legis art. 45 ust. 3 Prawa przewozowego obowiązek określenia przez kolej masy przesyłki powstaje dopiero wówczas, gdy nadawca zgłosi w tym przedmiocie stosowne żądanie.

Powyższe rozważania dotyczą wątpliwości ujętych w przedstawionym przez Sąd Apelacyjny pytaniu, a więc wykładni art. 45 ust. 3 Prawa przewozowego. Nie odnoszą się one jednak do sytuacji, gdy strony zawarły umowę przewozu na warunkach określonych w obowiązującym od dnia 1 stycznia 1988 r. Regulaminie przewozu przesyłek towarowych przez przedsiębiorstwo PKP, wydanym na podstawie art. 4 ust. 2 Prawa przewozowego (Dz. T. i Z.K. z 1987 r. Nr 14, poz. 102). Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego zauważył, że uzależnienie obowiązku określenia przez kolej masy przesyłki, w sytuacji przewidzianej w art. 45 ust. 3 Prawa przewozowego, od żądania nadawcy powoduje trudności przy interpretacji § 12 pkt 7 tego regulaminu.

Rozważania dotyczące wzajemnego stosunku postanowień regulaminu do art. 45 Prawa przewozowego trzeba rozpocząć od stwierdzenia, że wspomniany regulamin nie jest aktem normatywnym i nie podlega interpretacji według metod odnoszących się do przepisów prawnych. Jego postanowienia nie miały zatem znaczenia dla ustalenia właściwego sensu art. 45 ust. 3.

W § 12 tego regulaminu w trzech przypadkach kwestia ustalenia przez kolej masy przesyłki została uregulowana w sposób odbiegający od unormowań art. 45 Prawa przewozowego (pkt 2, 5 i 7). Dla rozważań prowadzonych w związku z przedstawionym zagadnieniem znaczenie mają tylko przypadki wymienione w pkt 2 i 7 § 12 regulaminu, gdyż przewidują one dalej idące obowiązki kolei od wynikających z art. 45 Prawa przewozowego. Pierwszy z nich dotyczy przesyłek drobnych ładowanych przez kolej, drugi natomiast przesyłek nadawanych do przewozu za listami przewozowymi komunikacji międzynarodowej.

Dokonując oceny charakteru prawnego omawianego regulaminu należy dojść do wniosku, że ma on na celu ujednolicenie zasad świadczenia usług przewozowych przez kolej oraz że jest regulaminem w rozumieniu art. 385 k.c. Jego postanowienia - zgodnie z art. 4 ust. 2 Prawa przewozowego - nie mogą naruszać przepisów ustawy i umów zawartych na jej podstawie. Oznacza to, że nie mogą być one sprzeczne z przepisami Prawa przewozowego, a także z bezwzględnie obowiązującymi przepisami innych ustaw; strony w indywidualnej umowie przewozu mogą natomiast uregulować określone kwestie odmiennie niż to przyjęto w regulaminie (tak również art. 385¹ k.c.).

Postanowienia pkt 2 i 7 § 12 omawianego regulaminu, choć określają obowiązek ustalenia masy przesyłki przez kolej w sposób różniący się od unormowań art. 45 Prawa przewozowego, nie naruszają wymienionego przepisu ustawy. Wydając regulamin kolej, jako strona umowy przewozu, władna była bowiem przyjąć na siebie obowiązki dalej idące od tych, które wynikają z ustawy.

Jeżeli zatem strony zawarły umowę na warunkach tego regulaminu - obowiązek określenia masy przesyłki przez kolej powstaje także w sytuacjach przewidzianych w § 12 pkt 2 i 7. Interpretowany art. 45 ust. 3 Prawa przewozowego, uzależniający powstanie wspomnianego obowiązku od żądania nadawcy, ma zastosowanie wówczas, gdy strony w umowie nie przewidziały dalej idących obowiązków kolei.

Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 391 k.p.c., na przedstawione zagadnienie prawne udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.