Uchwała z dnia 1986-10-02 sygn. III PZP 57/86

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III PZP 57/86

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 2 października 1986 r.

Przewodniczący: sędzia SN J. Myślicki. Sędziowie SN: M. Rafacz-Krzyżanowska, A. Filcek (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, E. Wiśniewskiej, w sprawie z wniosku Mariana W. przeciwko Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w R. o odszkodowanie po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi, postanowieniem z dnia 18 marca 1986 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"1. Czy ze względu na treść art. 476 § 5 k.p.c. podlegają rozpoznaniu przez sądy pracy (jako odrębne jednostki organizacyjne sądów rejonowych i sądów wojewódzkich) w postępowaniu odrębnym określonym w dziale III kodeksu postępowania cywilnego roszczenia członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej z tytułu pracy w tej spółdzielni, gdy na podstawie przepisów odrębnych (prawa spółdzielczego), mają do tych roszczeń odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksu pracy (np. art. 165 w związku z art. 155 § 1 prawa spółdzielczego), czy też roszczenia te podlegają rozpoznaniu przez sąd cywilny, z zachowaniem wszakże zasad wynikających z działu III, tj. zasad obowiązujących w postępowaniu z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych?

2. Czy rozpoznanie przez sąd I instancji - sąd pracy sprawy z zakresu prawa cywilnego według zasad obowiązujących w postępowaniu odrębnym, przewidzianym dla spraw z zakresu prawa pracy, i odwrotnie - rozpoznanie przez sąd I instancji - sąd cywilny sprawy z zakresu prawa pracy w postępowaniu zwykłym, powoduje nieważność postępowania, którą sąd rewizyjny bierze z urzędu pod rozwagę wraz z konsekwencjami z art. 388 § 2 k.p.c. i art. 477 § 1 k.p.c., czy też stanowi to uchybienie procesowe (naruszenie trybu postępowania), które sąd rewizyjny uwzględnia wtedy, gdy mogło mieć wpływ na wynik sprawy?

3. Do którego sądu rewizyjnego - sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, czy też do sądu cywilnego - przysługują środki zaskarżenia w sytuacjach opisanych w punkcie 2?"

podjął następującą uchwałę:

1. Sprawy o roszczenia ze stosunku członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej nie podlegają rozpoznaniu przez sąd pracy, chyba że chodzi o roszczenia, do których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy. Sprawy te rozpoznawane są przez sąd cywilny w postępowaniu zwykłym określonym przepisami kodeksu postępowania cywilnego.

2. Rozpoznanie w pierwszej instancji sprawy z zakresu prawa cywilnego przez sąd pracy w postępowaniu odrębnym przewidzianym dla spraw z zakresu prawa pracy nie powoduje nieważności postępowania, chyba że pogwałcone zostały przepisy, z których naruszeniem ustawa wiąże skutek nieważności. Nie jest ono też samo przez się uchybieniem procesowym mającym wpływ na wynik sprawy, chyba że naruszone zostały takie przepisy proceduralne, których pogwałcenie miało wpływ na wynik sprawy.

3. Do rozpoznania rewizji od wyroku sądu rejonowego (sądu pracy) w sprawie objętej punktem 2 niniejszej uchwały właściwy jest wydział cywilny sądu wojewódzkiego.

Odmówił udzielenia odpowiedzi w pozostałym zakresie.

 

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

I. Pierwsze pytanie pod względem przedmiotowym nie odpowiada stanowi faktycznemu sprawy przedstawionemu przez Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu pytania, z którego wynika, że powód początkowo dochodził wynagrodzenia za okres pozostawania bez pracy, mimo nierozwiązania stosunku członkostwa łączącego strony, oraz ekwiwalentu za nie wykorzystany urlop, w związku z czym "mogłoby się wydawać, że jego roszczenia mają podstawę w art. 155 prawa spółdzielczego". Następnie jednak uzasadniając roszczenia wskazał, że wywodzi je z faktu niewydania mu w terminie właściwego zaświadczenia o pracy. Takich zaś roszczeń - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - nie można zaliczyć do żadnej z wymienionych w art. 476 § 1 k.p.c. kategorii spraw z zakresu prawa pracy, w tym również do wymienionych w punkcie 2 tego przepisu spraw o roszczenia z innych stosunków prawnych, do których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy. Roszczenia powoda bowiem wynikają ze stosunku cywilnoprawnego, a prawo i obowiązek pracy członka w rolniczej spółdzielni produkcyjnej reguluje art. 155 § 1 prawa spółdzielczego. Tymczasem wbrew powyższym ustaleniom pierwsze pytanie dotyczy sprawy "o roszczenia członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej z tytułu pracy w tej spółdzielni, gdy na podstawie przepisów odrębnych (prawa spółdzielczego) mają do tych roszczeń odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksu pracy (np. art. 165 w związku z art. 155 § 1 prawa spółdzielczego)". Na tak sformułowane pytanie należałoby udzielić odpowiedzi, że tego rodzaju sprawy - jako sprawy z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 2 k.p.c. - rozpoznają sądy pracy w postępowaniu odrębnym, określonym w dziale III tytułu VII księgi pierwszej części pierwszej kodeksu postępowania cywilnego w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 18 kwietnia 1985 r. o zmianie k.p.c. (Dz. U. Nr 20, poz. 86). Odpowiedź taka jednak nie odpowiadałaby stanowi faktycznemu sprawy i dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy nie byłaby przydatna, skoro sam Sąd Wojewódzki stwierdza, że sprawa niniejsza nie jest sprawą z zakresu prawa pracy. Stanowisko powyższe jest zresztą trafne i zgodne z judykaturą Sądu Najwyższego, który w szeregu orzeczeń (m.in. w uchwałach z dnia 19 czerwca 1986 r. III PZP 30/86 i z dnia 13 października 1986 r. III PZP 66/86 wyjaśnił, że sprawy o roszczenia członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej wynikające z członkostwa w tej spółdzielni nie są sprawami z zakresu prawa pracy, chyba że chodzi o roszczenia, do których z mocy odesłania w prawie spółdzielczym stosuje się przepisy prawa pracy.

Przepisy dotyczące rolniczych spółdzielni produkcyjnych zawarte w ustawie z dnia 16 września 1982 r. - prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 30, poz. 210 ze zm.) odsyłają w dwóch kwestiach do przepisów prawa pracy, mianowicie w zakresie świadczeń związanych z macierzyństwem (art. 161 § 1) oraz w zakresie ochrony wynagrodzenia za pracę (art. 165). Interpretując ściśle powyższe odesłanie Sąd Najwyższy wskazał, że zgodnie z treścią art. 161 § 1 prawa spółdzielczego za prawy z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 2 k.p.c. uznać należy sprawy kobiet będących członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i kobiet pracujących w takich spółdzielniach, a będących domownikami członków spółdzielni, na tle prawa do urlopu macierzyńskiego oraz do innych świadczeń związanych z okresem ciąży, urodzeniem i wychowaniem małego dziecka.

Natomiast z treści art. 165 prawa spółdzielczego Sąd Najwyższy wyprowadził wniosek, że stosowanie do wynagrodzenia członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej przepisów o wynagrodzeniu pracownika zostało ograniczone tylko do ochrony tego wynagrodzenia. Świadczy o tym zawarta w art. 165 wzmianka "korzystają z takiej samej ochrony, jaką prawo zapewnia wynagrodzeniu pracownika". W dziale trzecim kodeksu pracy zatytułowanym "Wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia" znajduje się rozdział I zatytułowany "Wynagrodzenie za pracę" i rozdział II zatytułowany "Ochrona wynagrodzenia za pracę". Brzmienie zatem art. 165 wskazuje, że do wynagrodzenia członka rolniczej spółdzielni należy stosować tylko przepisy rozdziału II działu trzeciego kodeksu pracy, dotyczące ochrony wynagrodzenia za pracę (art. 84-91 k.p.), natomiast z mocy art. 165 nie jest dopuszczalne stosowanie do tegoż wynagrodzenia innych przepisów o wynagrodzeniu zawartych w kodeksie pracy. Przykładowo, jeśli członek rolniczej spółdzielni produkcyjnej kwestionuje na drodze sądowej dopuszczalność dokonanych przez spółdzielnię z tego wynagrodzenia potrąceń, to - z mocy art. 165 - należy stosować przepisy kodeksu pracy dotyczące ochrony wynagrodzenia za pracę (art. 87 k.p.). W konsekwencji wspomniana kategoria spraw będzie miała charakter sprawy z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 2 k.p.c. Natomiast spory o zasądzenie na rzecz członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej należnego mu wynagrodzenia nie dotyczą ochrony wynagrodzenia za pracę, ponieważ ich przedmiot wykracza poza unormowania objęte art. 84-91 k.p. Wobec tego podstawą materialnoprawną tych roszczeń, jako nie objętych art. 165 prawa spółdzielczego, są przepisy prawa cywilnego, a nie przepisy prawa pracy, co w dalszej konsekwencji przesądza o tym, iż spory te nie mają charakteru spraw z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 2 k.p.c. Tym bardziej sprawy o pozostałe roszczenia wynikające z członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej nie są sprawami z zakresu prawa pracy.

Jednakże nawet przy przyjęciu, że sprawa niniejsza, jako sprawa ze stosunku cywilnoprawnego, nie jest sprawą z zakresu prawa pracy, Sąd Wojewódzki ma wątpliwości, czy do jej rozpoznania właściwy jest sąd pracy stosujący przepisy o postępowaniu odrębnym, zawarte w dziale III tytułu VII księgi pierwszej części pierwszej k.p.c. zatytułowanym "Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych", czy też sąd cywilny (ściśle mówiąc wydział cywilny właściwego rzeczowo sądu powszechnego) z zachowaniem zasad obowiązujących w powyższym postępowaniu odrębnym. Powyższa wątpliwość Sądu Wojewódzkiego ma swe źródło w powołanym w pytaniu pierwszym przepisie art. 476 § 5 k.p.c., który w punkcie 1 stanowi, że przez użyte w przepisie działu III określenie "pracownik" rozumie się również m.in. członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Żadna z przedstawionych w pytaniu Sądu Wojewódzkiego alternatyw nie znalazła akceptacji w judykaturze Sądu Najwyższego, w której (m.in. w powołanych uchwałach z dnia 19 czerwca 1986 r. III PZP 30/86 i z dnia 13 października 1986 r. III PZP 66/86) wyjaśniono, że przepis art. 476 § 5 pkt 1 k.p.c. ma jedynie to znaczenie, że pozwala uznać członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej za pracownika w znaczeniu procesowym tylko wówczas, gdy dochodzi roszczenia, dla oceny którego z mocy odrębnych przepisów stosuje się materialnoprawne przepisy prawa pracy (art. 476 § 1 pkt 2 k.p.c.). W konsekwencji przepis ten nie daje podstawy do wnioskowania, że sprawy wynikające ze stosunku członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej (z wyjątkiem tych, których przedmiotem są roszczenia, do których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy) należą do właściwości sądu pracy bądź do właściwości sądu cywilnego stosującego przepisy k.p.c. o postępowaniu odrębnym przewidzianym dla spraw z zakresu prawa pracy. Sprawy te rozpoznawane są przez sąd cywilny w postępowaniu zwykłym, co uzasadnia odpowiedź udzieloną w pkt. 1 sentencji niniejszej uchwały.

II. Drugie pytanie wykracza poza stan faktyczny sprawy. Zostało ono bowiem przedstawione w opisanej w ust. I sprawie cywilnej rozpoznawanej w pierwszej instancji przez sąd rejonowy - sąd pracy. Tymczasem pytaniem objęto nie tylko skutki takiego stanu faktycznego, lecz także skutki rozpoznania w pierwszej instancji sprawy z zakresu prawa pracy przez sąd cywilny. Odpowiedź Sądu Najwyższego i poniższe rozważania ograniczone zostały do stanu faktycznego niniejszej sprawy, czyli do skutków rozpoznania sprawy z zakresu prawa cywilnego (spółdzielczego) przez sąd pracy.

Sam tylko fakt, że sprawę taką rozpoznał sąd pracy, a nie sąd cywilny, nie powoduje nieważności postępowania. Artykuł 369 k.p.c. zawiera zamknięty katalog sytuacji powodujących nieważność postępowania sądowego. Nie ma wśród nich sytuacji, w której sąd pracy rozpoznał sprawę z zakresu prawa cywilnego nie należącą do jego właściwości. Katalog ten nie został rozszerzony mimo nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego dokonanej ustawą z dnia 18 kwietnia 1985 r., przede wszystkim w związku z przekazaniem spraw z zakresu prawa pracy do rozpoznania przez sądy pracy jako wyodrębnione jednostki organizacyjne sądów powszechnych. Wyodrębnienie to nie oznacza pozbawienia postępowania przed sądami pracy cech drogi sądowej, wobec czego nie można uznać, aby w razie rozpoznania sprawy z zakresu prawa cywilnego przez sąd pracy zachodziła nieważność postępowania z powodu niedopuszczalności drogi sądowej (art. 369 pkt 3 k.p.c.). Trudno też przyjąć, aby w takiej sytuacji zachodziła nieważność postępowania z tego powodu, że skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa (art. 369 pkt 4 k.p.c. część pierwsza), gdyż w rozpoznaniu sprawy z zakresu prawa cywilnego uczestniczyli sędzia i ławnicy wyznaczeni do orzekania w sądach pracy, skoro nie wyłącza ich od rozpoznania takich spraw w sądach pracy art. 18 § 4 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. - prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 31, poz. 137) ani też § 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 czerwca 1985 r. w sprawie wyznaczania sędziów i ławników do orzekania w sądach pracy oraz sądach pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 28, poz. 124). Przeciwnie ten ostatni przepis pozwala orzekać im także w innych jednostkach organizacyjnych sądu, gdy pozwala na to liczba spraw wpływających do sądu pracy. Natomiast w sprawie z zakresu prawa cywilnego rozpoznanej przez sąd pracy może zachodzić nieważność postępowania jak w każdej innej sprawie rozpoznanej w postępowaniu cywilnym z pozostałych przyczyn określonych w art. 369 pkt 2-6 k.p.c. Wówczas sąd rewizyjny uchylając zaskarżone orzeczenie znosi postępowanie w takim zakresie, w jakim dotknięte jest nieważnością (art. 388 § 2 k.p.c.).

Rozpoznanie przez sąd pracy w pierwszej instancji sprawy z zakresu prawa cywilnego przy zastosowaniu postępowania odrębnego przewidzianego dla spraw z zakresu prawa pracy nie stanowi też samo przez się uchybienia procesowego mającego wpływ na wynik sprawy (art. 368 pkt 5 k.p.c.), chyba że naruszone zostały takie przepisy proceduralne, których pogwałcenie miało wpływ na wynik sprawy (np. sąd pracy z naruszeniem art. 321 k.p.c. wyrokował w sprawie z zakresu prawa cywilnego co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem lub ponad żądanie).

Powyższe rozważania uzasadniają odpowiedź sformułowaną w pkt 2 sentencji niniejszej uchwały.

III. Ze względów przytoczonych na wstępie rozważań zawartych w ustępie III odpowiedź na trzecie pytanie ograniczono do wątpliwości wynikającej ze stanu faktycznego sprawy, a sprowadzającej się do zagadnienia, do którego sądu rewizyjnego - sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, czy do wydziału cywilnego sądu wojewódzkiego - przysługują środki odwoławcze od orzeczeń sądu rejonowego (sądu pracy) wydanych w sprawach z zakresu prawa cywilnego.

Zagadnienie powyższe było już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w uchwale z dnia 15 sierpnia 1986 r. III PZP 52/86 wyjaśnił, że roszczenie członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej o odszkodowanie z tytułu prawa do pracy nie jest sprawą z zakresu prawa pracy, lecz do rozpoznania takiej sprawy właściwy jest wydział cywilny sądu wojewódzkiego także wówczas, gdy w pierwszej instancji orzekał sąd rejonowy - sąd pracy. O właściwości bowiem sądu rewizyjnego decydować powinien charakter sprawy, nie zaś to, która jednostka organizacyjna sądu rejonowego wydała zaskarżone orzeczenie. Sąd Najwyższy wskazał, że za przyjętym rozwiązaniem przemawiają także względy terytorialne. Istotnie siedziba sądu rewizyjnego cywilnego nie zawsze jest ta sama, co siedziba sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Funkcje pierwszego bowiem spełnia każdy sąd wojewódzki, natomiast sąd pracy i ubezpieczeń społecznych rozpoznaje często sprawy z obszaru kilku sądów wojewódzkich. W efekcie niewłaściwość rzeczowa zbiegać się może z niewłaściwością miejscową danego sądu rewizyjnego.

Za powyższym stanowiskiem, które podziela Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę, przemawia treść art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 20, poz. 85), który określając właściwość sądów pracy obu instancji do rozpoznawania spraw z zakresu prawa pracy kładzie nacisk na aspekt przedmiotowy. Ustawa nie zawiera natomiast przepisu, z którego by wynikało, że o właściwości sądu pracy i ubezpieczeń społecznych jako sądu drugiej instancji decyduje okoliczność, że zaskarżone zostało orzeczenie wydane w pierwszej instancji przez sąd pracy bez względu na przedmiot rozpoznanej sprawy.

Z powyższych przyczyn udzielono odpowiedzi sformułowanej w pkt 3 sentencji niniejszej uchwały.

IV. Na zawarte w pytaniach drugim i trzecim wątpliwości wykraczające poza stan faktyczny - a zmierzające do uzyskania odpowiedzi w przedmiocie skutków rozpoznania w pierwszej instancji sprawy z zakresu prawa pracy przez sąd cywilny oraz określenia sądu rewizyjnego właściwego do rozpoznania środków odwoławczych od orzeczenia sądu cywilnego wydanego w sprawie z zakresu prawa pracy - odmówiono odpowiedzi, gdyż ich wyjaśnienie nie jest potrzebne do rozstrzygnięcia niniejszej sprawy.

OSNC 1987 r., Nr 10, poz. 152