Postanowienie z dnia 1996-04-03 sygn. II KKN 4/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II KKN 4/96

Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 3 kwietnia 1996 r.

Przewodniczący: Prezes SN Andrzej Murzynowski. Sędziowie SN: Zbigniew Doda (spraw.), Jan Grajewski.

Przy udziale prokuratora Prokuratury Apelacyjnej w Warszawie Aleksandra Herzoga.

Sąd Najwyższy w Warszawie - Izba Karna po rozpoznaniu w dniu 3 kwietnia 1996 r. sprawy M. D. oskarżonego z art. 86 § 1 i 2 k.k. WP oraz art. 259 k.k. z 1932 r. w przedmiocie stwierdzenia nieważności orzeczenia z powodu kasacji wniesionej przez Prokuratora Generalnego na niekorzyść oskarżonego (...) od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Ł. z dnia 21 sierpnia 1995 r., sygn. akt (...):

na podstawie art. 11 pkt 5 w zw. z art. 468 i art. 467 § 3 k.p.k. pozostawia kasację bez rozpoznania jako niedopuszczalną z mocy ustawy.

Uzasadnienie

1. D. został oskarżony o to, że:

a) "na terenie pow. ł. w okresie od marca 1946 r. do dnia 25 września 1946 r. należał i brał czynny udział w nielegalnej organizacji "Konspiracyjne Wojsko Polskie", mającej na celu przemocą usunąć ustanowione organa władzy zwierzchniej Narodu oraz przemocą zmienić istniejący ustrój Państwa Polskiego, pełniąc w tejże organizacji funkcję wywiadowcy na terenie gm. B., tj. o przestępstwo określone w art. 86 § 1 i 2 k.k. WP;

b) "w dniu 3 kwietnia 1946 r. wspólnie z innymi członkami organizacji brał udział w napadzie rabunkowym dokonanym na K. Ś. mieszkańcu wsi K. gm. W. pow. Ł., tj. o czyn przewidziany w art. 259 k.k. z 1932 r.

Wojskowy Sąd Rejonowy w Ł. rozpoznał sprawę przeciwko M. D. oraz innym oskarżonym, ale w wydanym w dniu 27 grudnia 1946 r. wyroku (sygn. akt (...)) nie orzekł w ogóle, co do odpowiedzialności karnej M. D. za zarzucone mu czyny przestępne, w tym zakresie bowiem zwrócił sprawę Wojskowemu Prokuratorowi Rejonowemu w Ł. w celu uzupełnienia śledztwa. U podstaw tego orzeczenia leżało stwierdzenie, że na rozprawie M. D. powoływał się na to, iż kontakt z organizacją "Konspiracyjne Wojsko Polskie" nawiązał na polecenie zastępcy szefa UB w P., a okoliczność ta nie została wyjaśniona w śledztwie (...).

Wojskowy Sąd Rejonowy w L. postanowieniem z dnia 11 marca 1947 r. (...) umorzył - na podstawie art. 5 § 1 pkt 1 lit. a i art. 6 § 1 pkt 1 ustawy z dnia 22 lutego 1947 r. o amnestii -postępowanie karne przeciwko M. D. w sprawie o zarzucone mu czyny przestępne.

1. D. był w tej sprawie tymczasowo aresztowany w okresie od dnia 25 września 1946 r. do dnia 26 marca 1947 r. W związku z umorzeniem postępowania wydano nakaz zwolnienia oskarżonego, ale nie został on zwolniony, gdyż "zatrzymano go w innej sprawie" (...). Córka M. D. U. K. złożyła wniosek o stwierdzenie nieważności orzeczenia Wojskowego Sądu Rejonowego w Ł. z dnia 27 grudnia 1946 r. Do wniosku dołączono między innymi odpis skrócony aktu zgonu M. D., z którego wynika, że oskarżony zmarł w dniu 21 kwietnia 1964 r. ((...) akt Sądu Wojewódzkiego w Ł. w sprawie (...)).

Sąd Wojewódzki w Ł. postanowieniem z dnia 21 sierpnia 1995 r., sygn. akt (...), stwierdził -na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149) - w stosunku do M. D. nieważność postanowienia Wojskowego Sądu Rejonowego w Ł. z dnia 11 marca 1947 r., sygn. akt (...). W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Wojewódzki stwierdził, że M. D. "był oskarżony o przestępstwo z art. 86 § 2 k.k. WP i art. 259 d.k.k." oraz że "Wojskowy Sąd Rejonowy w Ł. umorzył postępowanie karne".

Postanowienie Sądu Wojewódzkiego nie zostało zaskarżone i uprawomocniło się w pierwszej instancji.

Od tego postanowienia kasacji na niekorzyść M. D. wniósł Prokurator Generalny.

W kasacji podniesiono zarzut rażąco naruszenia art. 3 § 1, art. 85 i art. 90 § 1 k.p.k. oraz art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r., polegającego "na nierozważeniu całokształtu okoliczności wynikających z materiału dowodowego zawartego w aktach sprawy Wojskowego Sądu Rejonowego w Ł., sygn. akt (...), dotyczącego czynów zarzuconych M. D., oraz sporządzeniu uzasadnienia orzeczenia w granicach niewyjaśniających dostatecznie jego podstaw faktycznych, co doprowadziło do niezasadnego stwierdzenia nieważności wymienionego postanowienia Wojskowego Sądu Rejonowego z dnia 11 marca 1947 r." W uzasadnieniu kasacji podkreślono w szczególności, co następuje:

Po pierwsze - to, iż "uzasadnienie zaskarżonego postanowienia nie odpowiada wymogom przewidzianym w art. 90 § 1 k.p.k., gdyż sąd nie dokonał niezbędnych dla prawidłowego rozstrzygnięcia ustaleń faktycznych i nie wskazał, na podstawie jakich faktów czy dowodów uznał, że oba czyny - mimo ich różnorodnego charakteru (...) - były związane z działalnością M. D. na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego". Zdaniem autora kasacji uchybienie to ma istotne znaczenie, albowiem "w świetle analizy materiału dowodowego" stwierdzenie nieważności orzeczenia o umorzeniu postępowania wobec M. D. "budzi zastrzeżenia". Po drugie - to, że dowody zebrane w sprawie (...) wskazują na to, iż M. D. "aktywnie współpracował z ówczesnymi organami Bezpieczeństwa Publicznego w ściganiu członków organizacji niepodległościowych działających na terenie powiatu p." Podkreśliwszy w związku z tym, że dotyczące tej współpracy wyjaśnienia oskarżonego znalazły potwierdzenie w zeznaniach świadka R. W., autor kasacji stwierdził, iż wynikające z tych dowodów okoliczności "nie wydają się wskazywać na działanie M. D. z pobudek ideowych, stąd też odmienne stanowisko Sądu Wojewódzkiego w tym zakresie, w żaden sposób nieuzasadnione, nie może zostać na skutek tej nieprawidłowości zweryfikowane". Zdaniem autora kasacji, "gdyby Sąd Wojewódzki należycie rozważył wymienione wyżej okoliczności i dokonał ich analizy we wzajemnym ich powiązaniu, to niewątpliwie mógłby wydać inne orzeczenie". W konkluzji kasacji Prokurator Generalny wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu w Ł. do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja Prokuratora Generalnego została wniesiona na niekorzyść M. D. po śmierci oskarżonego, podlega ona zatem - jako niedopuszczalna z mocy ustawy (arg. ex art. 468 w zw. z art. 11 pkt 5 k.p.k.) - pozostawieniu bez rozpoznania.

U podstaw tego rozstrzygnięcia leżą następujące ustalenia i zapatrywania prawne Sądu Najwyższego. Po pierwsze, fakt, że M. D. zmarł w 1964 r. (vide: odpis skrócony aktu zgonu -(...) akt w sprawie (...)) nie stał na przeszkodzie stwierdzeniu nieważności orzeczenia Wojskowego Sądu Rejonowego w Ł. z dnia 11 marca 1947 r. (art. 4 cytowanej wyżej ustawy z dnia 23 lutego 1991 r.), natomiast stał na przeszkodzie wniesieniu kasacji na jego niekorzyść od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Ł. o stwierdzeniu nieważności orzeczenia Wojskowego Sądu Rejonowego. Rzecz w tym, że postanowienie o stwierdzeniu nieważności orzeczenia zapada wobec "oskarżonego", tj. osoby represjonowanej, której dotyczyło orzeczenie uznane za nieważne, w związku z czym w odniesieniu do sprawy zaskarżenia tego postanowienia w trybie kasacji ma zastosowanie przepis art. 468 k.p.k. Po drugie, przepis art. 468 k.p.k. stanowi, że śmierć oskarżonego "nie stoi na przeszkodzie" wniesieniu kasacji na korzyść oskarżonego, z czego wynika, iż stoi ona na przeszkodzie wniesieniu kasacji na niekorzyść oskarżonego. Oznacza to, że po śmierci oskarżonego nie jest dopuszczalne wniesienie kasacji na jego niekorzyść, w związku z czym kasacja wniesiona na niekorzyść oskarżonego po jego śmierci podlega pozostawieniu bez rozpoznania (art. 467 § 3 w zw. z arg. a contrario ex art. 468 k.p.k.).

Postępowanie w sprawie o stwierdzenie nieważności orzeczenia Wojskowego Sądu Rejonowego o umorzeniu na podstawie amnestii postępowania w stosunku do M. D. zostało przeprowadzone po śmierci M. D. Oczywiste jest, że było ono dopuszczalne, albowiem w świetle art. 4 cytowanej wyżej ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. śmierć osoby represjonowanej nie stoi na przeszkodzie stwierdzeniu nieważności orzeczenia. Wyraźnej odpowiedzi wymagają natomiast pytania, jaki jest prawno-procesowy status osoby represjonowanej w postępowaniu o stwierdzenie nieważności i kogo dotyczy orzeczenie o stwierdzeniu nieważności wydane po śmierci osoby represjonowanej. Odpowiedzi na te pytania mają zasadnicze znaczenie dla oceny stanowiska Sądu Najwyższego, że układ procesowy w niniejszej sprawie uzasadnia zastosowanie dyspozycji art. 468 k.p.k.

W tym miejscu wypada przytoczyć zasadnicze ustalenia interpretacyjne zawarte w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 września 1992 r., sygn. akt I KZP 22/92 (OSNKW 1992, z. 11-12, poz. 77). Otóż nader istotne znaczenie ma fakt, że przedmiotem postępowania o stwierdzenie nieważności orzeczenia jest kwestia istnienia - określonych w art. 1 cytowanej wyżej ustawy - podstaw do stwierdzenia nieważności prawomocnego orzeczenia skazującego albo umarzającego postępowanie z innych powodów niż te, o których mowa w art. 11 pkt 1 k.p.k. Chodzi tu zatem o szczególne postępowanie sądowe toczące się po uprawomocnieniu się orzeczenia, a mianowicie o postępowanie zbieżne funkcjonalnie z postępowaniami przeprowadzanymi w trybie kasacji i w trybie wznowienia postępowania. Nie ulega wątpliwości, że osoba represjonowana występuje w tym postępowaniu w roli "oskarżonego". O takim właśnie statusie osoby represjonowanej w postępowaniu o stwierdzenie nieważności orzeczenia decyduje fakt istnienia prawomocnego orzeczenia skazującego tę osobę albo umarzającego wobec niej postępowanie karne. Sedno całej sprawy tkwi przecież w tym, że w postępowaniu o stwierdzenie nieważności orzeczenia chodzi o swoistą formę korektury (o "stwierdzenie nieważności", a więc unicestwienie) orzeczenia dotyczącego osoby represjonowanej. Nie ulega żadnej wątpliwości, że wydane po śmierci oskarżonego - w trybie kasacji lub wznowienia postępowania - orzeczenie dotyczy bezpośrednio oskarżonego, a nie np. osoby wymienionej w art. 476 § 2 k.p.k., która złożyła kasację lub wniosek o wznowienie postępowania na korzyść oskarżonego. Tak samo przedstawia się sprawa prawno-procesowego znaczenia ("istoty") orzeczenia w przedmiocie stwierdzenia nieważności orzeczenia. Dotyczy ono przecież wprost jedynie osoby represjonowanej, zawiera bowiem rozstrzygnięcie kwestii, czy istnieją podstawy do stwierdzenia nieważności orzeczenia skazującego tę osobę albo umarzającego wobec niej postępowanie karne.

Autor kasacji wniesionej w niniejszej sprawie celnie określił kierunek i charakter wnoszonej kasacji, wyraźnie bowiem zaznaczył, że skarży ona orzeczenie Sądu Wojewódzkiego "na niekorzyść M. D." Doprawdy nie wymaga szerszego uzasadnienia ustalenie, że mamy tu do czynienia z kasacją wniesioną "na niekorzyść oskarżonego". Skoro stwierdzenie nieważności orzeczenia o umorzeniu postępowania wobec M. D. jest z mocy wyraźnego nakazu art. 2 ust. 1 zdanie drugie cytowanej ustawy "równoznaczne z uniewinnieniem" M. D. od popełnienia zarzuconych mu czynów przestępnych, to zaskarżenie tego orzeczenia na niekorzyść M. D. jest "równoznaczne" z zaskarżeniem na niekorzyść oskarżonego wyroku uniewinniającego. Należy podkreślić, że przepis art. 468 k.p.k. ma zastosowanie w odniesieniu do znaczenia (prawnoprocesowych konsekwencji) śmierci oskarżonego w sferze dopuszczalności zaskarżania w trybie kasacji wszelkich orzeczeń, a więc dotyczy on również sprawy dopuszczalności wniesienia kasacji - po śmierci osoby represjonowanej - od orzeczenia wydanego w postępowaniu o stwierdzenie nieważności. Oczywiste jest, że przepis ten wyłącza możliwość zaskarżenia w trybie kasacji wyroku uniewinniającego wydanego w trybie wznowienia postępowania po śmierci oskarżonego. Brak jest jakichkolwiek podstaw do tego, by odmiennie ujmować sprawy ochrony interesów osoby represjonowanej, by zatem uznać, że śmierć osoby represjonowanej nie stoi na przeszkodzie wniesieniu kasacji na jej niekorzyść od orzeczenia o stwierdzeniu nieważności określonego orzeczenia, tj. od orzeczenia "równoznacznego z uniewinnieniem" oskarżonego.

Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy przyjął, że fakt, iż M. D. zmarł w 1964 r., stał na przeszkodzie wniesieniu kasacji na jego niekorzyść od postanowienia o stwierdzeniu nieważności dotyczącego go orzeczenia Wojskowego Sądu Rejonowego z dnia 11 marca 1947 r. Gwoli uniknięcia możliwych nieporozumień należy jeszcze wyjaśnić powody wydania w tej sytuacji postanowienia o pozostawieniu kasacji bez rozpoznania, a nie orzeczenia o umorzeniu postępowania kasacyjnego. Z przepisu art. 468 k.p.k. wynika, że śmierć oskarżonego nie stoi na przeszkodzie "wniesieniu kasacji na korzyść". Skoro jednak w takim wypadku możliwe jest jedynie wniesienie kasacji na korzyść oskarżonego, to - a contrario - nie jest dopuszczalne wniesienie kasacji na niekorzyść oskarżonego. Jest prawdą, że w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 1992 r., sygn. akt I KZP 40/91 (OSNKW 1992, z. 5-6, poz. 31) wyrażono pogląd, iż niekiedy zastosowanie art. 468 k.p.k. uzasadnia wydanie orzeczenia o umorzeniu postępowania nadzwyczajno-rewizyjnego. Nie kwestionując wcale myśli, że zapatrywanie to zachowuje swą aktualność także w odniesieniu do postępowania kasacyjnego, trzeba wyraźnie stwierdzić, iż dotyczy ono takiego układu procesowego, w którym negatywna przesłanka procesowa powstaje dopiero po wniesieniu kasacji na niekorzyść oskarżonego. Nader istotny jest zresztą fakt, że w uzasadnieniu omawianej uchwały Sąd Najwyższy wyraźnie podkreślił, iż istnienie negatywnej przesłanki wyłącza możliwość zaskarżenia prawomocnego orzeczenia na niekorzyść oskarżonego i że wniesienie w takiej sytuacji rewizji nadzwyczajnej na niekorzyść oskarżonego uzasadnia pozostawienie jej bez rozpoznania (jw., s. 2 i 7).