Uchwała z dnia 1975-04-16 sygn. III CZP 22/75

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 22/75

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 16 kwietnia 1975 r.

Przewodniczący: sędzia J. Szachułowicz. Sędziowie: Z. Wasilkowska (sprawozdawca), F. Wesely.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Alicji C. przeciwko Zdzisławowi C. o alimenty po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki dla m. st. Warszawy w Warszawie postanowieniem z dnia 24 stycznia 1975 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy przez wyjątkowe okoliczności, o jakich mowa w art. 60 § 3 k.r.o., należy rozumieć także okoliczności zachodzące po stronie pozwanego?"

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

Przez wyjątkowe okoliczności w rozumieniu art. 60 § 3 zd. ostatnie k.r.o. należy rozumieć zarówno okoliczności zachodzące po stronie rozwiedzionego małżonka domagającego się przedłużenia obowiązku alimentacyjnego, jak i po stronie drugiego małżonka.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 k.p.c. powstało na tle następującego stanu sprawy:

Powódka wystąpiła przed upływem 5 lat od prawomocnego orzeczenia rozwodu (bez orzekania o winie) o przedłużenie obowiązku alimentacyjnego pozwanego poza okres 5-letni i o zasądzenie alimentów po 1.500 zł miesięcznie.

Sąd Powiatowy, rozpoznając sprawę dwukrotnie, dwukrotnie oddalił powództwo (ostatnio wyrokiem z dnia 22.X.1974 r.). Sąd ustalił, że powódka pracuje na 1/2 etatu jako bileterka w teatrze, zarabiając 624 zł miesięcznie. Poprzednio powódka dorabiała dodatkowo krawiectwem, jednakże obecnie według jej twierdzeń stan zdrowia nie pozwala jej na żadną dodatkową pracę. Według opinii biegłych powódka, chociaż przeszła poważne zabiegi operacyjne (usunięcie płata górnego prawego płuca z powodu gruźlicy, usunięcie macicy i przydatków) i cierpi na liczne schorzenia (rozedmę płuc, zmiany zwyrodnieniowe układu kostnego, nerwicę wegetatywną, osłabienie wzroku, objawy okresu przekwitania, nadmierną otyłość), może wykonywać pracę nie wymagającą dużych wysiłków fizycznych i napięć psychicznych, w pomieszczeniu suchym, zamkniętym, z możliwością częstej zmiany pozycji w ciągu dnia pracy. Zdaniem Sądu Powiatowego z powyższego wynika, że powódka może podjąć dodatkową pracę i zarobić na swoje utrzymanie. Gdyby zaś nawet przyjąć, że stan zdrowia powódki nie pozwolił jej na znalezienie odpowiedniej pracy, to i wówczas zdaniem Sądu Powiatowego nie można przyjąć, że zachodzą wyjątkowe okoliczności przewidziane przez art. 60 § 3 k.r.o. uzasadniające przedłużenie obowiązku alimentacyjnego. Powódka bowiem nie znalazła się nagle w wyjątkowo ciężkiej sytuacji, schorzenia jej narastały stopniowo, niektóre z nich są typowe dla osób w wieku powódki, inne, jak choroba płuc, istniały jeszcze w czasie trwania małżeństwa stron. Sytuacja materialna pozwanego jest dobra, jego zarobki kształtują się w granicach 11.000 zł miesięcznie, jednakże fakt ten nie ma wpływu na ocenę istnienia wyjątkowych okoliczności w rozumieniu art. 60 § 3 zd. ost. k.r.o.

Rozpoznając rewizję powódki od powyższego wyroku, Sąd Wojewódzki przedstawił Sądowi Najwyższemu przytoczone w sentencji pytanie prawne.

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

Jak wynika z uzasadnienia pytania prawnego, wątpliwości Sądu Wojewódzkiego rodzą się stąd, że według jego oceny gdyby brać pod uwagę tylko okoliczności istniejące po stronie powódki, nie byłyby one wystarczające do przyznania im charakteru wyjątkowego, wymaganego przez art. 60 § 3 zd. ost. k.r.o. Sytuacja bowiem powódki, osoby starszej i częściowo niezdolnej do pracy, jakkolwiek trudna, nie różni się od sytuacji wielu innych starszych samotnych kobiet zmuszonych do utrzymywania się własnymi siłami. Wyjątkowość sytuacji polega natomiast ma tym, że pozwany, były mąż powódki, znajduje się w szczególnie dobrym położeniu materialnym i mógłby okazać powódce pomoc bez uszczerbku dla utrzymania własnego i nowej rodziny. Sąd Wojewódzki ma jednak wątpliwości, czy tego rodzaju wyjątkowe okoliczności miał na względzie ustawodawca, wprowadzając art. 60 § 3 zd. ost. k.r.o.

W związku z tak sformułowanym uzasadnieniem pytania prawnego należy przede wszystkim zauważyć, że punkt wyjściowy rozumowania Sądu Wojewódzkiego nasuwa pewne zastrzeżenia. Trzeba się zgodzić z poglądem, że nie może być zaliczony do okoliczności "wyjątkowych" normalny proces starzenia się małżonka, połączony przeważnie z pewnym upadkiem sił i schorzeniami właściwymi dla tego wieku. Gdyby tak rozumieć art. 60 § 3 zd. ost. k.r.o., trzeba by przyjąć, że każdy rozwiedziony małżonek w starszym wieku mógłby domagać się przedłużenia obowiązku alimentacyjnego małżonka niewinnego ponad okres 5-letni, a taki wniosek byłby oczywiście sprzeczny z tekstem przepisu. Z drugiej strony nie można jednak zaakceptować poglądu, że przez wyjątkowe okoliczności należy rozumieć tylko zdarzenia nagłe, nie przewidziane, które dotknęły małżonka żądającego alimentów w sposób nieoczekiwany, jak to wyraźnie akcentuje Sąd Powiatowy i co pośrednio przyjmuje Sąd Wojewódzki. Ten bowiem z kolei pogląd prowadziłby w praktyce do stosowania art. 60 § 3 zd. ostatnie k.r.o. tylko w razie ulegnięcia przez małżonka nagłemu wypadkowi, powodującemu kalectwo i niezdolność do pracy, a brak jest podstaw do takiego zawężenia omawianego przepisu.

Jeśli chodzi o powódkę, nastąpił u niej zbieg licznych schorzeń, z których jedne można uważać za zwykłe przejawy starzenia się, ale inne nie są już zjawiskiem nagminnym i świadczą o poważnym rozstroju jej zdrowia. Chodzi tu w szczególności o dwie poważne operacje, polegające na usunięciu płata jednego płuca i na całkowitym usunięciu macicy wraz z przydatkami. Rzeczą sądów orzekających powinna być w tych warunkach ocena, czy te poważne zabiegi operacyjne, rzutujące niewątpliwie na stan zdrowia powódki, w połączeniu z innymi schorzeniami nie pozwalają na przyjęcie, że już po stronie samej powódki zachodzą wyjątkowe okoliczności w rozumieniu art. 60 § 3 zd. ost. k.r.o.

Przy założeniu, że ocena ta sama przez się nie doprowadziłaby do wyniku pozytywnego dla powódki, należy rozważyć, czy i jaki wpływ na tę ocenę może mieć sytuacja małżonka, od którego dochodzi się alimentów.

Przepis art. 60 § 3 zd. ost. k.r.o. nie zawiera bliższego sprecyzowania wyjątkowych okoliczności, od których uzależnione jest przedłużenie obowiązku alimentacyjnego. Nie zawiera on również ograniczenia, aby te wyjątkowe okoliczności zachodziły koniecznie po stronie jednego małżonka, tego mianowicie, który domaga się przedłużenia obowiązku alimentacyjnego ponad termin pięcioletni. Już więc sam tekst przepisu pozwala przyjąć, że przy ocenie, czy zachodzą wyjątkowe okoliczności, należy brać pod uwagę sytuację obu rozwiedzionych małżonków.

Za takim rozwiązaniem przemawiają i dalsze argumenty.

Artykuł 60 § 3 k.r.o., podobnie jak szereg innych przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jest przejawem zastosowania na gruncie prawa rodzinnego zasad współżycia społecznego. Ustawodawca uważał za wskazane, aby obowiązek alimentacyjny rozwiedzionych małżonków, z których żaden nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, nie miał charakteru nieograniczonego i aby określić czas jego trwania w zasadzie na lat 5. Jednakże ustawodawca zdawał sobie sprawę, że mogą zaistnieć różnego rodzaju nie dające się skatalogować okoliczności przemawiające z punktu widzenia zasad współżycia społecznego za przedłużeniem obowiązku alimentacyjnego. Do tych zasad współżycia społecznego należy m.in. i ta, aby rozwiedzeni małżonkowie, których przez szereg lat łączyły wyjątkowo bliskie więzy rodzinne i których małżeństwo zostało rozwiązane z przyczyn nie dyskwalifikujących moralnie żadnego z nich, nie pozostali obojętni na swoje losy również po rozwodzie i aby poczuwali się do obowiązku wzajemnej pomocy, jeśli wymaga jej wyjątkowo krytyczna sytuacja jednego małżonka, a pozwala na to sytuacja materialna drugiego.

W świetle tych rozważań wydaje się oczywiste, że do prawidłowej oceny, czy zasady współżycia społecznego przemawiają za przedłużeniem obowiązku alimentacyjnego na podstawie art. 60 § 3 zd. ost. k.r.o., niezbędne jest uwzględnienie wszelkich okoliczności. Do takich okoliczności należy również sytuacja materialna małżonka, od którego dochodzi się alimentów.

Zauważyć przy tym należy, że uwzględnienie okoliczności zachodzących po stronie małżonka pozwanego w sprawie o przedłużenie obowiązku alimentacyjnego może działać w obu kierunkach. Jeżeli na przykład małżonek domagający się przedłużenia obowiązku alimentacyjnego znajduje się z przyczyn przez siebie nie zawinionych w sytuacji szczególnie ciężkiej, która przemawiałaby w zasadzie za uwzględnieniem jego żądania, to sąd może jednak odmówić zastosowania art. 60 § 3 zd. ost. k.r.o., o ile również drugi małżonek obarczony np. liczną rodziną znajduje się w niełatwym położeniu, usprawiedliwiającym uchylenie się od okazania pomocy rozwiedzionemu małżonkowi. Z drugiej strony - jeżeli warunki majątkowe i zarobkowe pozwanego małżonka kształtują się szczególnie pomyślnie, sąd może mniej rygorystycznie ocenić istnienie wyjątkowych okoliczności po stronie małżonka będącego stroną powodową. Za wyjątkowością sytuacji bowiem przemawia w takim wypadku samo zestawienie krytycznego położenia jednego małżonka ze szczególnie pomyślną sytuacją materialną drugiego z nich.

Wszystko to wskazuje, że przy ocenie zasadności przedłużenia obowiązku alimentacyjnego ponad termin 5-letni nie można zrezygnować z żadnych jej elementów, a w szczególności należy brać pod uwagę te czynniki, które charakteryzują sytuację małżonka domagającego się przedłużenia czasu trwania świadczeń alimentacyjnych na dalszy okres, jak i drugiego małżonka.

Należy dodać, że dla oceny zasadności omawianego roszczenia nie bez znaczenia są - obok okoliczności zachodzących bezpośrednio po stronie obojga małżonków - inne dodatkowe okoliczności, jak np. długość pożycia małżeńskiego, fakt, czy rozwiedziony małżonek domagający się przedłużenia obowiązku alimentacyjnego ma innych krewnych mogących dostarczyć mu środków utrzymania itp. Kwestiami tymi nie ma potrzeby zajmować się w tym miejscu bliżej, albowiem nie są one objęte pytaniem prawnym.

Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi objętej sentencją uchwały.

OSNC 1976 r., Nr 3, poz. 36