Wyrok z dnia 2004-04-07 sygn. IV CK 215/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CK 215/03

Sądu Najwyższego

z dnia 7 kwietnia 2004 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Irena Gromska-Szuster.

Sędziowie SN: Iwona Koper (spr.) Marian Kocon.

Protokolant: Bogumiła Gruszka.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Ewy E. przeciwko Adamowi C. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 kwietnia 2004 r. kasacji pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 5 marca 2002 r.,

1) zmienia zaskarżony wyrok w pkt I w ten sposób, że apelację także w tej części oddala;

2) oddala kasację w pozostałym zakresie;

3) zasądza od pozwanego na rzecz powódki kwotę 1.200 zł (jeden tysiąc dwieście) tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powódka Ewa E. domagała się zasądzenia od Adama C. kwoty 26.555 zł z odsetkami z tytułu zachowku. Za podstawę obliczenia zachowku przyjęła wartość nieruchomości lokalowej wchodzącej do spadku odziedziczonego przez pozwanego, którą określiła na 129.927,00 zł przy uwzględnieniu kwoty długu spadkowego na rzecz Urzędu Miasta w G. (23.906,00 zł) zmniejszającego ostateczną wartość masy spadkowej do kwoty 106.221,00 zł.

Sąd Rejonowy w G. uwzględnił powództwo wyrokiem zaocznym z dnia 21 lutego 2001 r. Wyrokiem z dnia 27 września 2001 r. Sąd ten uchylił w całości wyrok zaoczny i zasądził na rzecz powódki kwotę 22.134,00 zł oraz oddalił jej powództwo - ograniczone ostatecznie do kwoty 22.300 zł - w pozostałym zakresie.

Za podstawę wyroku przyjął następujące ustalenia i wnioski.

Zmarły 5 czerwca 2000 r. Jan E. był dwukrotnie żonaty. Miał dwoje dzieci z pierwszego małżeństwa w osobach powódki i jej brata. Pozwany jest testamentowym spadkobiercą po Janie E. i osobą obcą w stosunku do spadkodawcy. W skład spadku wchodzi jedynie nieruchomość mieszkaniowa, obciążona hipoteką na rzecz Gminy Miasta G. z tytułu wykupu, w kwocie 23.706,00 zł. Wartość rynkowa lokalu wynosi 112.245,00 zł. Pozwany zapłacił podatek od spadku w kwocie 15.724,00 zł. Nie posiada innego majątku, zarabia miesięcznie 1.650,00 zł.

Powódce, zgodnie z art. 991 § 1 k.c., należy się zachowek w wysokości połowy udziału w spadku przypadającego jej z ustawy, tj. w wysokości ¼ wartości spadku. Podstawę obliczenia zachowku stanowi kwota 88.539,00 zł stanowiąca różnicę między wartością lokalu a długiem zabezpieczonym hipoteką. Nie stanowi długu spadkowego podatek uiszczony przez pozwanego od spadku, bowiem jest on należnością publicznoprawną obciążającą spadkobiercę, a nie spadek. W sprawie nie zachodzą podstawy do oddalenia powództwa na podstawie art. 5 k.c. Nie jest do tego wystarczającym powodem to, że pozwany nie ma innego mieszkania, skoro jest w stanie spłacić zachowek na rzecz uprawnionej. Uzasadnione jest natomiast, z uwagi na sytuację finansową pozwanego, skorzystanie przez niego z dobrodziejstwa art. 320 k.p.c., co mając na względzie Sąd Rejonowy rozłożył zasądzone od niego świadczenie na 12 miesięcznych rat, każda po 1.844,50 zł, z których pierwsza jest płatna w terminie jednego miesiąca od uprawomocnienia się wyroku w niniejszej sprawie.

Od powyższego wyroku apelację wniósł pozwany.

Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Okręgowy w G. uwzględnił apelację o tyle tylko, że zmienił sposób rozłożenia zasądzonego świadczenie na raty, i orzekł jego płatność w dwóch ratach po 11.067 zł każda, w terminach - kolejno - do 5 marca 2002 r. i do 5 marca 2004 r. uznając, iż jest to sposób spłaty korzystniejszy dla pozwanego, który w odpowiednim, dłuższym czasie zyska możliwość zgromadzenia środków na ten cel, w razie konieczności także poprzez zaciągnięcie kredytu.

W pozostałej części apelację oddalił. Za niewykazane dowodami uznał twierdzenia pozwanego, o niewywiązywaniu się przez powódkę z obowiązku opieki nad ojcem, podnoszone dla wykazania sprzeczności żądania powódki z art. 5 k.c. Odnosząc się do samej zasady zastosowania tego przepisu wskazał, że zgodnie ze stanowiskiem orzecznictwa (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, OSNCP 1981/12/228), jest to uzasadnione w sytuacji, gdy głównym składnikiem spadku jest prawo do lokalu, który służy zaspokojeniu niezbędnych potrzeb mieszkaniowych, w razie braku innych możliwości zaspokojenia tych potrzeb, kiedy inne składniki spadku nie wystarczają na pokrycie zobowiązań z tytułu zachowku. Jednak - jak stwierdził - sytuacja pozwanego jest odmienna, ponieważ jako samotny kawaler odziedziczył on mieszkanie o dużej wartości, składające się z trzech pokoi, a więc znacznie przewyższające jego niezbędne potrzeby mieszkaniowe. Sąd Okręgowy podtrzymał stanowisko Sądu Rejonowego, że podatek spadkowy nie stanowi długu spadkowego, a dług spadkobiercy.

W kasacji opartej na obu ustawowych podstawach pozwany sformułował zarzuty:

1) naruszenia art. 384 k.p.c., poprzez zmianę wyroku na niekorzyść pozwanego, wnoszącego apelację i zasądzenie pierwszej raty w wysokości 11.067,00 zł płatnej na dzień 5 marca 2002 r. (dzień wyroku Sądu Okręgowego), w miejsce orzeczenia sądu pierwszej instancji, który ustalił płatność pierwszej raty w wysokości 1.844,50 zł na dzień ostatniego dnia miesiąca, począwszy od następnego miesiąca od uprawomocnienia się wyroku,

2) naruszenia art. 922 § 2 k.c. poprzez nieodliczenie od masy spadkowej zapłaconego przez pozwanego podatku spadkowego od całości spadku, bez odliczenia wartości zachowku,

3) naruszenia, przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 1030 k.c., poprzez nieodliczenia od masy spadkowej długów w postaci roszczenia o zachowek obu osób uprawnionych,

4) naruszenia art. 5 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, poprzez przyjęcie, że nie ma on zastosowania w niniejszej sprawie, a nadto przez przyjęcie, że pozwany nie udowodnił, iż opiekował się spadkodawcą, mimo że taki zarzut nie był mu stawiany.

W jej wnioskach domagał się skarżący uchylenia zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa lub obniżenia zachowku, ewentualnie uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu lub Sądowi Rejonowemu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zasadniczym elementem podstawy wymiaru zachowku jest czysta wartość spadku, stanowiąca różnicę między wartością stanu czynnego a wartością stanu biernego spadku. Ustalenie składu spadku następuje według zasad określonych w art. 922 k.c. z tym jednak, że przy ustalaniu stanu biernego spadku nie uwzględnia się zobowiązań wynikających z zapisów i poleceń (art. 993 k.c.) oraz zobowiązań z zachowków. Zobowiązań z tych tytułów nie potrąca się więc z wartości stanu czynnego spadku, przy ustalaniu czystej wartości spadku, dla obliczenia zachowku, mimo że zgodnie z art. 922 § 3 k.c. zapisy i polecenia oraz roszczenia o zachowek należą do długów spadkowych.

Spadek stanowi ogół cywilnych majątkowych praw i obowiązków zmarłego (art. 922 § 1 k.c.). Do spadku nie należą natomiast majątkowe prawa i obowiązki wynikające z przepisów należących do innych działów prawa (prawa administracyjnego, prawa finansowego). Jeżeli jednak z chwilą śmierci ich podmiotów prawa i obowiązki z wymienionych działów przechodzą, na podstawie przepisów tych działów, na spadkobierców, to takie obowiązki, mimo że nie należą do spadku, uwzględnia się przy obliczaniu zachowku. W okolicznościach przedmiotowej sprawy, w jej zakresie objętym zarzutem kasacyjnym naruszenia art. 922 § 2 k.c., mamy jednak do czynienia nie z zobowiązaniem podatkowym spadkodawcy, które przeszło na spadkobiercę, lecz, jak trafnie zakwalifikowały je sądy orzekające, z zobowiązaniem podatkowym spadkobiercy, które nie podlega powyższej zasadzie. Zobowiązanie to nie należy też do należących do spadku zobowiązań, które nie były zobowiązaniami spadkodawcy i powstały dopiero w chwili jego śmierci, wymienionych w art. 922 § 3 k.c.

Przepisy księgi IV k.c. nie przewidują możliwości obniżenia wierzytelności z tytułu zachowku. W powołanej już uprzednio uchwale z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, Sąd Najwyższy dopuścił, w wyjątkowych wypadkach, obniżenie należności z tego tytułu na podstawie art. 5 k.c. w szczególności przy uwzględnieniu klauzuli zasad współżycia społecznego. Stanowisko to, jako wyrażające ogólną dyrektywę wykładni przepisów o zachowku, zgodnie z którą nie jest wykluczone stosowanie art. 5 k.c. także do spadkowych praw podmiotowych, Sąd Najwyższy w składzie obecnym podziela, jednak w okolicznościach rozpoznawanej sprawy - zgodnie ze stanowiskiem zaskarżonego wyroku - nie znajduje podstaw do uznania, że działanie powódki czyniącej użytek z przysługującego jej prawa jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i z tej przyczyny nie zasługuje na ochronę w pełnym zakresie. Wskazana sprzeczność z zasadami współżycia zachodziłaby wówczas, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie. Dokonując osądu roszczenia o zachowek w tym aspekcie trzeba przy tym mieć na uwadze, że prawa uprawnionego do zachowku przysługujące mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia. Wymogi te spełnia stanowisko wyrażone w omawianej kwestii przez Sąd Okręgowy, oparte na szczegółowej i wnikliwej analizie stanu faktycznego sprawy, z odniesieniem się do poglądu wyrażonego w powoływanej w kasacji uchwale Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 r. W nawiązaniu do sformułowanej w niej, uprzednio przytoczonej, tezy trafnie przyjął Sąd Okręgowy, że "lokal stanowiący odrębną własność, który służy do zaspakajania niezbędnych potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku" to lokal służący zaspokojeniu tych potrzeb jedynie w zakresie koniecznym. Pozwany, który uzyskał w drodze spadkobrania, kosztem między innymi powódki, poważną korzyść majątkową w postaci lokalu przekraczającego znacznie przeciętną miarę takich potrzeb, nie może więc skutecznie podważać jej prawa, z odwołaniem się do klauzuli zasad współżycia społecznego.

Poza ustaleniami faktycznymi sprawy pozostają powoływane obecnie w kasacji okoliczności związane ze sprawowaniem opieki nad spadkodawcą, czy to przez powódkę, czy też przez pozwanego, co czyni bezprzedmiotowym rozważanie ich znaczenia dla przyjętej oceny prawnej.

Ze wskazanych przyczyn kasacja, w zakresie wyżej omówionych jej zarzutów, nie ma usprawiedliwionych podstaw i w tej części podlegała oddaleniu stosownie do art. 393¹² k.p.c.

Zasadnie zarzuca natomiast skarżący naruszenie przez Sąd Okręgowy art. 384 k.p.c. Dokonanie, na skutek apelacji pozwanego i przy braku apelacji strony przeciwnej, zmiany wyroku Sądu Rejonowego, wyrażającej się w przyspieszeniu terminów płatności nowych rat w taki sposób, iż w dacie uprawomocnienia się wyroku pozwany pozostawałby w opóźnieniu w płatności każdej z nich, stanowiło niedopuszczalną zmianę na niekorzyść skarżącego.

Kierując się powyższym, Sąd Najwyższy zmienił zaskarżony wyrok w części obejmującej to rozstrzygnięcie oraz orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego stosownie do jego wyniku (art. 100 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 393¹⁹ k.p.c.).