Uchwała z dnia 1993-10-28 sygn. I KZP 21/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 21/93

Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 28 października 1993 r.

1. Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie, o których mowa w art. 8 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), mają charakter cywilnoprawny.
2. Sąd zasądzając odszkodowanie lub zadośćuczynienie, o których mowa w art. 8 cytowanej ustawy, zasądza odsetki za opóźnienie również wówczas, gdy wnioskodawca nie zgłosił takiego żądania.

Przewodniczący: Prezes SN A. Murzynowski.

Sędziowie: B. Czech (del. z Izby Cywilnej), S. Dąbrowski (del. z Izby Cywilnej), J. Dołhy, J. Gudowski (del. z Izby Cywilnej - współsprawozdawca), L. Paprzycki (sprawozdawca), A. Popowicz.

Prokurator Prokuratury Apelacyjnej: R. Stefański.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu przedstawionego na podstawie art. 16 ust. 1 i 2 w zw. z art. 13 pkt 3 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst: Dz. U. z 1990 r. Nr 26, poz. 153 ze zm.) wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1993 r. o wyjaśnienie przez skład siedmiu sędziów następujących zagadnień prawnych:

1. Czy odszkodowanie i zadośćuczynienie, o których mowa w art. 8 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), mają charakter cywilnoprawny, czy też stanowią instytucje prawa karnego?
2. Czy zasądzając odszkodowanie i (lub) zadośćuczynienie, o których mowa wyżej, sąd ma obowiązek orzec o odsetkach za opóźnienie w spełnieniu świadczenia także w sytuacji, gdy osoba dochodząca określonych sum nie zgłosiła stosownego żądania?

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie

Dla podejmowanej tu problematyki odszkodowania i zadośćuczynienia, określonych w art. 8 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), istotne jest ustalenie, czy roszczenia te mają charakter cywilnoprawny, czy też inny charakter, wobec ich ukształtowania w odrębnej ustawie i powierzenia rozstrzygania tych spraw sądom karnym.

W uzasadnieniu pytań prawnych trafnie zwraca się uwagę na to, że analiza unormowań art. 487 § 1 k.p.k. i art. 8 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. musi prowadzić do wniosku, że w obu wypadkach mamy do czynienia z roszczeniem takim samym w swym charakterze prawnomaterialnym - z roszczeniem cywilnym, dochodzonym w postępowaniu przed sądem karnym.

Cywilnoprawny charakter roszczeń określonych w art. 487 § 1 k.p.k. jest obecnie powszechnie akceptowany zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie. Poglądy odmienne, wskazujące na publicznoprawny charakter tych roszczeń, są odosobnione, nieprzekonujące, i nie można ich podzielić (por. R. Kmiecik: O charakterze prawnym terminu z art. 489 k.p.k. - inaczej (w:) Z zagadnień cywilnego prawa materialnego i procesowego - red. M. Sawczuk, Lublin 1988, s. 198).

Jest oczywiste, że zarówno w wypadku art. 8 ust. 1 ustawy z 1991 r., jak i art. 487 § 1 k.p.k. mamy do czynienia z unormowaniem określającym zasady odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego, co kodeks cywilny reguluje w przepisach art. 417-420. Jednakże przepis art. 421 k.c. stanowi, że przepisów art. 417-420 k.c. nie stosuje się, jeżeli odpowiedzialność Skarbu Państwa z tego tytułu jest uregulowana w przepisach szczególnych. Powszechnym jest pogląd, że właśnie rozdział 50 kodeksu postępowania karnego i ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. zawierają unormowania szczególne dotyczące odpowiedzialności Skarbu Państwa - na zasadzie ryzyka - za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego, do których ma zastosowanie art. 421 k.c.

Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie zwraca się uwagę na szczególne cechy tych roszczeń, odmienne w wypadku art. 8 ustawy z 1991 r. i art. 487 § 1 k.p.k., a dotyczące przesłanek zasądzania, terminu przedawnienia, uprawnień następców prawnych, oraz na to, że są one dochodzone w postępowaniu przed sądem karnym. Z tego wyprowadzany jest wniosek, że w obu wypadkach mamy do czynienia z roszczeniem o charakterze cywilnym, które jednak ze względu na tryb dochodzenia w postępowaniu przed sądem karnym - stanowi instytucję prawa karnego.

Wobec tego pytanie prawne Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, zawarte w pkt 1, sprowadza się w istocie do zagadnienia, czy szczególne unormowania ustawy z 1991 r. i rozdziału 50 kodeksu postępowania karnego zmieniają cywilnoprawny charakter roszczeń określonych w art. 8 ustawy i w art. 487 § 1 k.p.k., czy też tylko kształtują to roszczenie w sposób szczególny, nie zmieniając jego cywilnoprawnego charakteru. Konieczne jest również rozważenie, czy szczególny tryb dochodzenia tych roszczeń (w postępowaniu przed sądem karnym, a nie przed sądem cywilnym) pozbawia te roszczenia charakteru cywilnoprawnego, czy tylko nadaje im pewne cechy szczególne, skoro postępowania w tych sprawach, należące do kategorii postępowań toczących się po uprawomocnieniu się orzeczenia (dział XI kodeksu postępowania karnego) - stanowią instytucję prawa karnego procesowego.

Ustawa z 1991 r. w art. 8 ust. 1 stanowi, że w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie określone w tej ustawie "mają odpowiednie zastosowanie przepisy rozdziału 50 kodeksu postępowania karnego". Pytanie, czy dotyczy to tylko przepisów postępowania, czy również norm prawa materialnego wydaje się bezprzedmiotowe, gdyż ustawa z 1991 r. w ust. 1 i 2 art. 8 określa - w zakresie, w jakim czyni to rozdział 50 kodeksu postępowania karnego - wszystkie przesłanki materialne zasądzenia odszkodowania i zadośćuczynienia oraz następstwa prawnego, normując również kwestię właściwości sądu. W tej sytuacji nie będą miały zastosowania normy prawnomaterialne tego rozdziału. Natomiast będą miały zastosowanie przepisy proceduralne zawarte w tym rozdziale, tzn. art. 488 § 2 i 3 k.p.k. (skład sądu, pierwszeństwo w rozpoznaniu, zwolnienie od kosztów, tryb zaskarżenia) oraz art. 491 k.p.k. (zasada wzajemności).

Analiza przepisów zawartych w ustawie z 1991 r. oraz w rozdziale 50 kodeksu postępowania karnego prowadzi do wniosku, że przepisami tymi ukształtowane zostały dwa szczególne roszczenia, których cechy powodują, że mają one charakter cywilnoprawny. Z tego więc względu roszczenia te uznać należy za instytucje prawa cywilnego materialnego. Natomiast fakt, że mogą być one dochodzone tylko w szczególnym trybie postępowania przed sądem karnym, według reguł określonych w tym rozdziale, sprawia, że ten szczególny tryb postępowania uznać trzeba za instytucję prawa karnego procesowego, co jednak nie może zmienić oceny obu typów roszczeń odszkodowawczych (z ustawy z 1991 r. oraz z art. 487 § 1 k.p.k.) jako wyłącznie cywilnoprawnych.

Powyższe stwierdzenia stanowią podstawę do ustalenia, że przepisy prawa cywilnego materialnego mają zastosowanie do rozważanych tu roszczeń odszkodowawczych. Jest to pogląd powszechnie akceptowany. Ogólnie przyjąć trzeba, że w kwestiach z zakresu prawa materialnego, nie uregulowanych w ustawie z 1991 r. i w rozdziale 50 kodeksu postępowania karnego, mają wprost zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego odnoszące się zwłaszcza do problematyki zasad ustalania zaistnienia szkody i krzywdy (w tym również kwestia związku przyczynowego), określania wysokości odszkodowania, zadośćuczynienia, przyczynienia do powstania szkody, wyłączenia odpowiedzialności Skarbu Państwa za powstałą szkodę, nadużycia prawa w rozumieniu art. 5 k.c., a także zasądzania odsetek.

Kwestia odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego w postaci odszkodowania i zadośćuczynienia, dochodzonych w trybie ustawy z 1991 r., jest szczególnie trudna w sytuacji, gdy w niektórych sądach wojewódzkich postanowienia stwierdzające nieważność orzeczenia zapadają nawet po upływie roku od złożenia wniosku, a wypłata zasądzonych kwot następuje niejednokrotnie ze znacznym opóźnieniem.

Ponieważ w tym wypadku mamy do czynienia z roszczeniami o charakterze cywilnoprawnym, a zarówno ustawa z 1991 r., jak i rozdział 50 kodeksu postępowania karnego nie zawierają własnych uregulowań dotyczących odsetek, zastosowanie będą miały odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego. Już jednak w uchwale Zgromadzenia Ogólnego Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 1958 r. Prez. 729/58 (OSN 1958, z. IV, poz. 34) zwrócona została uwaga na szczególne cechy postępowania uregulowanego w przepisach art. 510-516 k.p.k. z 1928 r., odpowiadającego unormowaniom obecnie obowiązujących przepisów art. 487-491 k.p.k., z 1969 r., wyrażające się tym, że jedyną drogą uzyskania odszkodowania jest wystąpienie przeciwko Skarbowi Państwa z wnioskiem do sądu oraz że w postępowaniu tym prokurator nie jest reprezentantem Skarbu Państwa, wobec czego zawarcie ugody przed sądem nie jest możliwe.

Odszkodowanie i zadośćuczynienie określone przez ustawę z 1991 r. są naprawieniem szkody lub krzywdy wyrządzonej czynem niedozwolonym. Jest to pogląd powszechnie przyjęty w orzecznictwie i akceptowany w doktrynie.

Z powyższego wynika, że wobec braku unormowań dotyczących odsetek w ustawie z 1991 r. i w rozdziale 50 kodeksu postępowania karnego zastosowanie będą miały odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego (art. 359, 360, 455, 476 i 481 § 1 i 2 k.c.), a na zasadzie analogii przepisy kodeksu postępowania cywilnego, w szczególności art. 321 § 2 k.p.c., nakładający na sąd orzekający obowiązek rozstrzygnięcia kwestii wszystkich roszczeń wynikających z faktów przytoczonych przez powoda, niezależnie od granic żądania, jeśli chodzi o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. Roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie ma względem roszczenia odszkodowawczego charakter akcesoryjny. Konsekwencja ubocznego charakteru odsetek jest, między innymi, ich ścisłe powiązanie ze świadczeniem głównym, z którym z reguły dzieli los. Akcesoryjność roszczenia o odsetki nakazuje więc przyjąć, że sąd uwzględniając roszczenie z art. 8 ustawy z 1991 r. (także z art. 487 § 1 k.p.k.), ma jednocześnie obowiązek zasądzić odsetki za opóźnienie, niezależnie od treści żądania osoby uprawnionej (por. uchwałę SN z dnia 28 lipca 1992 r. III CZP 86/92, OSNCP 1993, z. 1-2, poz. 17 i powołane tam wcześniejsze orzeczenia).

OSNKW 1993 r., Nr 11-12, poz. 67