Uchwała z dnia 1995-10-19 sygn. III CZP 98/95

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 98/95

Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 19 października 1995 r.

Przewodniczący: Prezes SN: R. Rudnicki.

Sędziowie SN: G. Bieniek, A. Gola, A. Nalewajko, M. Sychowicz (sprawozdawca), T. Wiśniewski, T. Żyznowski.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora J. Szewczyka, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 19 października 1995 r. zagadnienia prawnego przedstawionego, postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 1995 r. sygn. akt. (...), do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego:

"Czy Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu przysługuje roszczenie przeciwko posiadaczowi pojazdu nie mającemu obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej o zwrot kwoty wypłaconej tytułem odszkodowania na podstawie art. 51 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 59, poz. 344 ze zm.) za spowodowaną przez niego szkodę przed dniem 1 stycznia 1993 r.?"

oraz po rozpoznaniu wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 19 czerwca 1995 r. (...) o rozstrzygnięcie następującego zagadnienia prawnego:

"Czy Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu przysługuje roszczenie do posiadacza pojazdu mechanicznego o zwrot wypłaconego w myśl art. 51 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 59, poz. 344 z późn. zm.) odszkodowania za szkodę spowodowaną przed dniem 1 stycznia 1993 r. i po tym dniu, jeśli nie wypełnił obowiązku zawarcia umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem tego pojazdu (art. 4 pkt 1 tej ustawy)?"

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu przysługiwało także przed zmianą ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 59, poz. 344 ze zm.) - dokonaną ustawą z dnia 8 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej, o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej - Kodeks handlowy oraz o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. Nr 96, poz. 478) - roszczenie do posiadacza pojazdu mechanicznego, który nie dopełnił obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem tego pojazdu, o zwrot odszkodowania wypłaconego na podstawie art. 51 ust. 2 pkt 2 ustawy.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego przez zwykły skład tego sądu oraz wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce i których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie, skierowany przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do rozpoznania przez skład siedmiu sędziów tego sądu, dotyczą tej samej kwestii. Różnica między nimi polega jedynie na tym, że zagadnienie prawne przedstawione przez zwykły skład Sądu Najwyższego zostało ze względu na stan faktyczny występujący w sprawie, w której zagadnienie to powstało, ograniczone do przypadków, gdy szkoda spowodowana została przed dniem 1 stycznia 1993 r., podczas gdy wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczy także przypadków, gdy szkoda spowodowana została po tej dacie. Oba wystąpienia podyktowane zostały poważnymi wątpliwościami występującymi w praktyce i niejednolitością poglądów prezentowanych w piśmiennictwie, powodującymi rozbieżność w orzecznictwie co do tego, czy Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu przysługuje roszczenie do posiadacza pojazdu mechanicznego, który nie dopełnił obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem tego pojazdu, o zwrot odszkodowania (ściślej: równowartości odszkodowania) wypłaconemu poszkodowanemu ruchem tego pojazdu, a jeżeli roszczenie takie przysługuje - to jaka jest jego podstawa prawna. W szczególności podają one w wątpliwość trafność uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1994 r. III CZP 146/94 (OSNC 1995, z. 3, poz. 48), według której "Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu nie przysługuje roszczenie o zwrot wypłaconego - w myśl art. 51 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 59, poz. 344) - odszkodowania za szkodę spowodowaną przed dniem 1 stycznia 1993 r. przez posiadacza pojazdu nie mającego obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej".

Skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego zagadnienie prawne przedstawione przez zwykły skład tego sądu i we wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o podjęcie uchwały postanowił rozpoznać i rozstrzygnąć łącznie.

Uzasadnienie

Skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego miał na uwadze, co następuje:

Wobec uchwalenia ustawy z dnia 8 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej, o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej - Kodeks handlowy oraz o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. Nr 96, poz. 478) stan prawny istniejący w chwili przedstawienia przez zwykły skład Sądu Najwyższego zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia przez skład siedmiu sędziów tego sądu oraz w chwili złożenia przez Rzecznika Praw Obywatelskich wniosku o podjęcie uchwały, uległ zmianie. Wymienioną ustawą wprowadzony zostały do ustawy o działalności ubezpieczeniowej nowy przepis art. 55 ust. 3 według którego po wypłacie odszkodowania Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny dochodzi zwrotu wypłaconych kwot od sprawcy i osoby, która nie dopełniła obowiązku zawarcia m.in. umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów (zwanej dalej umową ubezpieczenia komunikacyjnego), przy czym w uzasadnionych przypadkach Fundusz może odstąpić od dochodzenia części lub całości odszkodowania. Ponieważ ustawa z dnia 8 czerwca 1995 r. nie zawiera żadnych przepisów, z których wynikałoby, że wprowadzony nią do ustawy o działalności ubezpieczeniowej art. 55 ust. 3 ma moc wsteczną i odnosi się także do szkód spowodowanych przed dniem jej wejścia w życie, należy uznać, że działanie tego przepisu rozpoczyna się z dniem wejścia w życie ustawy, w której został zamieszczony, tj. z dniem 22 października 1995 r. (art. 17 ustawy z dnia 8 czerwca 1995 r.). Istnienie omawianego przepisu niewątpliwie świadczy o przysługiwaniu Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu roszczenia do nie ubezpieczonego ubezpieczeniem komunikacyjnym posiadacza pojazdu mechanicznego o zwrot odszkodowania wypłaconego poszkodowanemu w związku ze szkodą wyrządzoną ruchem tego pojazdu po dniu 21 października 1995 r. Nie można jednak przyjąć, że przepis, o którym mowa, stanowi samodzielną i wystarczającą podstawę do tego roszczenia. Wskazuje na to, po pierwsze, sformułowanie tego przepisu, który nie stanowi o obowiązku zwrotu wypłaconego odszkodowania przez sprawcę i osobę, która nie dopełniła obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia, tylko mówi o dochodzeniu zwrotu odszkodowania przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, a więc zakłada, że obowiązek zwrotu odszkodowania jest ustanowiony poza omawianym przepisem. Po drugie, ujawnione w toku procesu legislacyjnego motywy wprowadzenia art. 55 ust. 3 ustawy o działalności ubezpieczeniowej w jego obecnym brzmieniu przekonują o tym, że intencją ustawodawcy było nie wprowadzenie materialnoprawnej podstawy regresu Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego, ale usunięcie występujących w praktyce wątpliwości co do możliwości jego dochodzenia przez Fundusz i ustanowienie obowiązku tego dochodzenia, z możliwością odstąpienia od niego w uzasadnionych przypadkach. Uwzględnienie powyższych uwag przy odczytywaniu omawianego przepisu świadczy o tym, że jego wprowadzenie jest argumentem przemawiającym za istnieniem materialnoprawnej podstawy regresu Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego (dotyczącej także szkód wyrządzonych przed dniem wejścia w życie tego przepisu), której należy poszukiwać w innym przepisie (przepisach).

Jak wynika z art. 51 ust. 2 ustawy o działalności ubezpieczeniowej zarówno w jego pierwotnym brzmieniu, jak i w brzmieniu nadanym mu przez ustawę z dnia 8 czerwca 1995 r., zadaniem Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego jest wypłacenie odszkodowania m.in. z tytułu ubezpieczenia komunikacyjnego za szkody na mieniu i osobie, gdy posiadacz pojazdu mechanicznego, któremu ruchem szkodę tę wyrządzono, nie zawarł umowy ubezpieczenia komunikacyjnego. O ile ubezpieczenie to, jako ubezpieczenie obowiązkowe, mając na celu interes poszkodowanych, równocześnie zapewnia ochronę ubezpieczeniową osobom odpowiedzialnym za wyrządzenie szkody, o tyle instytucja Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego powołana została do życia wyłącznie w interesie osób poszkodowanych, którym, mimo istniejącego systemu ubezpieczeń obowiązkowych, nie przysługuje odszkodowanie od zakładu ubezpieczeń. Zmierza ona do zrównania (częściowo albo całkowicie) sytuacji tych poszkodowanych z sytuacją poszkodowanych, którym przysługuje odszkodowanie od zakładu ubezpieczeń z tytułu ubezpieczenia obowiązkowego, Należy z naciskiem podkreślić, że celem Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego nie jest ochrona interesów majątkowych osób odpowiedzialnych za wyrządzenie szkody, gdy mimo obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia, umowa taka nie została zawarta.

Pomimo sformułowania ust. 2 art. 51 ustawy o działalności ubezpieczeniowej, według którego zadaniem Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego jest "wypłacanie odszkodowań i świadczeń z tytułu ubezpieczenia obowiązkowego...", w sytuacji, gdy posiadacz pojazdu mechanicznego, którego ruchem szkodę tę wyrządzono, nie zawarł umowy ubezpieczenia komunikacyjnego, nie dochodzi do nawiązania stosunku ubezpieczenia. Stosunek taki, niezależnie od tego, czy chodzi o ubezpieczenie dobrowolne, czy ubezpieczenie obowiązkowe, powstaje bowiem zawsze na podstawie umowy zawartej pomiędzy zakładem ubezpieczeń a ubezpieczającym (art. 3 ust. 2 ustawy o działalności ubezpieczeniowej). Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny nie jest prowadzącym działalność ubezpieczeniową w rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Wypłacając odszkodowanie na podstawie art. 51 ust. 2 tej ustawy Fundusz nie działa więc jako ubezpieczyciel (tak np. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1994 r. III CZP 20/94, OSNCP 1994, z. 10. poz. 187).

Za wyrządzenie szkody ruchem pojazdu mechanicznego posiadacz pojazdu lub (i) kierujący nim ponoszą względem poszkodowanego odpowiedzialność na zasadach określonych w prawie cywilnym (art. 436, art. 415 k.c.). W razie zawarcia umowy ubezpieczenia komunikacyjnego wszelkie stosunki zachodzące na tle tej umowy są stosunkami z zakresu prawa cywilnego. Świadczenie wypłacane poszkodowanemu przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny w sytuacjach określonych w art. 51 ust. 2 ustawy o działalności ubezpieczeniowej jest według słów ustawy "odszkodowaniem". Okoliczność, że podstawą jego wypłacenia nie jest umowa, ale ostatnio powołany przepis, nie odbiera stosunkowi zachodzącemu pomiędzy Funduszem a poszkodowanym charakter stosunku prawnocywilnego. W razie wypłacenia przez Fundusz odszkodowania stosunek o takim samym charakterze zachodzi pomiędzy Funduszem a odpowiedzialnym za wyrządzenie szkody ruchem pojazdu mechanicznego posiadaczem tego pojazdu lub (i) kierującym nim. Zagadnienie, czy wówczas Funduszowi przysługuje roszczenie zwrotne do posiadacza pojazdu, jest więc zagadnieniem z zakresu prawa cywilnego.

III. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej przed jej zmianą, dokonaną ustawą z dnia 8 czerwca 1995 r., regulowała działalność Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego bardzo lakonicznie. W szczególności nie było w niej przepisu, który wyraźnie stanowiłby lub z którego niedwuznacznie wynikałoby, że Funduszowi, w razie wypłacenia odszkodowania na podstawie art. 51 ust. 2 tej ustawy, przysługuje roszczenie do posiadacza pojazdu mechanicznego, który nie dopełnił obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia komunikacyjnego, o zwrot wypłaconego odszkodowania. Ustawa nie zawierała też delegacji upoważniającej do uregulowania tej kwestii w akcie prawnym niższego rzędu. Miejscem regulacji nie mogą być i nie są ogólne warunki ubezpieczenia komunikacyjnego, wydane na podstawie art. 5 ust. 1 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Z tego względu dla rozważanej kwestii bez znaczenia jest data 1 stycznia 1993 r., tj. dzień, w którym utraciło moc rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 1990 r. w sprawie ogólnych warunków ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów (Dz. U. Nr 89, poz. 527 ze zm.), a weszło w życie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 1992 r. o podobnym tytule (Dz. U. Nr 96, poz. 475 ze zm.).

Ustawa o działalności ubezpieczeniowej przed jej zmianą, dokonaną ustawą z dnia 8 czerwca 1995 r., nie zawierając regulacji pozytywnej roszczenia zwrotnego Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego do nie ubezpieczonego ubezpieczeniem komunikacyjnym posiadacza pojazdu mechanicznego, wbrew zapatrywaniu wyrażonemu np. w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1994 r. III CZP 146/94, nie zawierała też (ani nie zawiera po zmianie dokonanej ustawą z dnia 8 czerwca 1995 r.) przepisów, z których mogłoby wyniknąć pozbawienie Funduszu wymienionego roszczenia. W szczególności za przepis taki nie może być uznany art. 92 ust. 1 ustawy, według którego osoba fizyczna lub prawna, która nie wypełniła obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia obowiązkowego, jest obowiązana wnieść opłatę w wysokości trzykrotnej rocznej składki ubezpieczeniowej. Przepis ten nakłada określoną w nim sankcję na nie ubezpieczonego ubezpieczeniem komunikacyjnym posiadacza pojazdu mechanicznego, niezależnie do tego, czy wyrządził on lub (i) kierujący pojazdem szkodę. Ostatnio powołany przepis tak jak nie wyłącza - w razie jej istnienia stosownie do przepisów kodeksu cywilnego - odpowiedzialności wymienionych osób względem poszkodowanego za wyrządzoną szkodę, tak też nie wyłącza konsekwencji cywilnoprawnych - jeżeli wynikają one z odpowiednich przepisów - naprawienia tej szkody przez inną osobę, np. Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny.

Także niewymienione w art. 53 ustawy o działalności ubezpieczeniowej wśród dochodów Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego sum uzyskanych jako zwrot wypłaconych odszkodowań, nie świadczy o tym, że ustawa ta wyłączyła istnienie roszczenia zwrotnego funduszu do nie ubezpieczonego ubezpieczeniem komunikacyjnym posiadacza pojazdu mechanicznego. Należy mianowicie zauważyć, że po pierwsze, art. 53 ustawy o działalności ubezpieczeniowej nie zawiera zamkniętej listy dochodów Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego, skoro stosownie do art. 90 ust. 3 tej ustawy dochodami Funduszu są także wpływy z tytułu opłaty, o której mowa w ustępie 1 tego artykułu. Dochodami Funduszu mogą więc być wpływy z innych tytułów, aniżeli wymienione w art. 53 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Po drugie, w myśl obowiązujących zasad rachunkowości ubezpieczycieli, wszelkie zwroty, regresy i odzyski stanowią zmniejszenie wypłaconych odszkodowań. Odpowiednie odniesienie tych zasad do Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego, którego zadaniem jest także "wypłacanie odszkodowań z tytułu ubezpieczenia obowiązkowego...", prowadzi do uznania, że wpływy uzyskiwane z tytułu regresów nie są dochodami Funduszu. Wreszcie, po trzecie, taka czy inna regulacja gospodarki finansowej Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego nie może niweczyć podstawy prawnej roszczenia regresowego przysługującego Funduszowi, jeżeli wynika ona z odpowiednich przepisów prawa cywilnego.

Jak już była o tym mowa, w ustawie o działalności ubezpieczeniowej tak przed jej zmianą dokonaną ustawą z dnia 8 czerwca 1995 r., jak po tej zmianie, nie było i nadal nie ma przepisu stanowiącego bezpośrednią podstawę roszczenia Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego do posiadacza pojazdu mechanicznego, który nie dopełnił obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia komunikacyjnego, o zwrot odszkodowania wypłaconego poszkodowanemu ruchem tego pojazdu. Regulacja kwestii cywilnoprawnych działalności Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego, zawarta w ustawie o działalności ubezpieczeniowej, nie może być przy tym uznana za wyczerpującą. Podstawy istnienia roszczenia, o którym mowa, należy więc poszukiwać poza tą ustawą, przede wszystkim w kodeksie cywilnym.

W judykaturze i piśmiennictwie prawniczym istnienie roszczenia Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego o zwrot wypłaconego odszkodowania upatruje się w różnych przepisach kodeksu cywilnego: art. 376 § 1 w związku z art. 441 § 3 lub w tym przepisie zastosowanym w drodze analogii, art. 405, art. 441 § 3, art. 509 lub w tym przepisie w związku z art. 506, art. 518 § 1 pkt 1, art. 828 lub w tym przepisie w związku z art. 518 § 1 pkt 4 albo zastosowanym w drodze analogii.

W związku z zagadnieniem, czy roszczenie Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego o zwrot wypłaconego odszkodowania może być w ogóle uważane za roszczenie regresowe i nawiązując do kwestii ściśle teoretycznych należy zauważyć, że pojęcie regresu ma charakter wieloznaczny. W doktrynie i orzecznictwie istnieje tendencja do szerokiego ujmowania roszczenia regresowego i podciągania pod to pojęcie m.in. roszczeń wynikających z podstawienia w prawo zaspokojonego wierzyciela (subrogacji), cessio legis. Uznaje się, że brak wyraźnych przepisów przewidujących roszczenie regresowe nie przesądza jeszcze o jego niedopuszczalności. O istocie i rozmiarach roszczeń regresowych może bowiem decydować sytuacja faktyczna i charakter stosunków prawnych. W takim wypadku należy posłużyć się ogólnymi zasadami prawa (tak np. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 1994 r. III CZP 5/94, OSNCP 1994, z. 7-8 poz. 145).

Już z tego tylko względu, że Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny nie jest ubezpieczycielem, podstawy roszczenia regresowego Funduszu o zwrot wypłaconego odszkodowania nie może stanowić art. 828 § 1 k.c., który reguluje przejście na ubezpieczyciela roszczenia ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej odpowiedzialnej za szkodę.

Jeżeliby przyjąć, że Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny pełnił taką rolę, jak ubezpieczyciel (ale chyba tylko w stosunku do poszkodowanego, gdyż celem Funduszu nie jest ochrona interesów majątkowych posiadaczy pojazdów mechanicznych, którzy wbrew obowiązkowi nie zawarli umowy ubezpieczenia komunikacyjnego), to przecież w przypadku, gdy posiadacz pojazdu nie miał ubezpieczenia komunikacyjnego, nie ma ubezpieczającego. Gdyby za takiego uznać osobę, która nie dopełniła obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia komunikacyjnego (potencjalny ubezpieczający), to ewentualne roszczenie przechodzące na Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny nie jest roszczeniem przysługującym tej osobie, lecz jest to roszczenie przysługujące poszkodowanemu przeciwko tejże osobie. W takiej sytuacji także zasady stosowania analogii legis sprzeciwiają się wykorzystaniu art. 828 § 1 k.c. jako podstawy roszczenia regresowego Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego o zwrot wypłaconego odszkodowania.

Podstawą wymienionego roszczenia nie może być także art. 441 § 3 k.c. Przepis ten dotyczy sytuacji, gdy kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym. Statuuje on roszczenie zwrotne osoby odpowiedzialnej za szkodę wyrządzoną mimo braku jej winy - do osoby odpowiedzialnej za szkodę wyrządzoną z jej winy. Obowiązek odszkodowawczy Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego wynika zaś z art. 51 ust. 2 ustawy o działalności ubezpieczeniowej, który w żadnym razie nie może być uznany za przepis określający odpowiedzialność za czyn niedozwolony.

Przyjęcie art. 518 § 1 pkt 1 k.c. za podstawę roszczenia regresowego Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego o zwrot wypłaconego odszkodowania zależy od tego, czy uzna się, że wypłacając odszkodowanie Fundusz spłaca dług własny czy cudzy w rozumieniu tego przepisu. Oczywisty zdaje się wydawać pogląd, że skoro spełnienie świadczeń przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny jest spełnieniem jego obowiązku mającego swą podstawę w szczególnym przepisie ustawy (art. 51 ust. 2 ustawy o działalności ubezpieczeniowej), Fundusz spłaca własny dług. Jednakże możliwe jest inne spojrzenie na tę kwestię. Odpowiedzialnym za wyrządzenie szkody ruchem pojazdu mechanicznego jest bowiem niewątpliwie bezpośredni sprawca tej szkody (kierujący pojazdem lub (i) posiadacz pojazdu) i na nim, stosownie do przepisów kodeksu cywilnego, spoczywa obowiązek jej naprawienia. Instytucja Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego powołana została do życia w interesie osób poszkodowanych, gdy - w zakresie szkód komunikacyjnych - nie ustalono tożsamości posiadacza pojazdu lub kierującego nim i nie zidentyfikowano pojazdu albo gdy posiadacz pojazdu nie był ubezpieczony ubezpieczeniem obowiązkowym, a więc gdy nie ma możliwości naprawienia szkody przez osobę odpowiedzialną za jej wyrządzenie lub gdy możliwości płatnicze tej osoby nie gwarantują naprawienia szkody. Można więc powiedzieć, że w tych sytuacjach obowiązek naprawienia szkody, który wobec niedopełnienia przez posiadacza pojazdu obowiązku umowy ubezpieczenia komunikacyjnego, normalnie spoczywałby na osobie odpowiedzialnej za wyrządzenie szkody, wyjątkowo nałożony został na Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny; dług, który w istocie jest długiem osoby odpowiedzialnej za wyrządzenie szkody, spłaca - wykonując jednocześnie własne zobowiązanie - Fundusz. Można więc w tym wypadku zastosować znaną w nauce prawa cywilnego konstrukcję długu formalnie własnego, ale materialnie cudzego. Konstrukcja ta, która w doktrynie wykorzystana została m.in. do wyjaśnienia istoty stosunku poręczenia, uznawana jest za wyrażającą myśl racjonalną, ułatwiającą rozwikłanie skomplikowanych stosunków prawnych. Zastosowanie jej do omawianego przypadku pozwala na przyjęcie, że wypłacając poszkodowanemu odszkodowanie Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny spłaca cudzy dług w rozumieniu art. 518 § 1 pkt 1 k.c. Nie ulega przy tym wątpliwości, że chodzi tu o dług, za który Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny odpowiedzialny jest całym swoim majątkiem, a więc odpowiedzialny jest osobiście, i że wobec stosunku zachodzącego pomiędzy osobą odpowiedzialną za wyrządzenie szkody (dłużnik) a poszkodowanym (wierzyciel) Fundusz jest osobą trzecią. Artykuł 518 § 1 pkt 1 k.c. może więc stanowić podstawę roszczenia Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego do posiadacza pojazdu mechanicznego, który nie był ubezpieczony ubezpieczeniem komunikacyjnym, o zwrot odszkodowania wypłaconego na podstawie art. 51 ust. 2 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Oczywiście roszczenie to będzie zasadne tylko wówczas, gdy posiadacz pojazdu ponosi odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę (art. 436, art. 415 k.c.).

Istnienie wskazanej wyżej podstawy roszczenia regresowego Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego o zwrot wypłaconego odszkodowania powoduje, że nie zachodzi potrzeba rozważania, czy podstawę taką stanowią inne przepisy kodeksu cywilnego. Dotyczy to art. 376 § 1 k.c., który ewentualnie mógłby znaleźć w tym wypadku zastosowanie w drodze analogii, gdyby istniała luka w prawie. Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. k.c.), ze względu na art. 409 k.c., mogłyby stanowić jedynie "słabszą" podstawę omawianego roszczenia. Skoro roszczenie to przysługuje Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu już z mocy samej ustawy, niecelowe jest szukanie jego podstawy w czynności prawnej, jaką jest przelew wierzytelności (art. 509 k.c.).

Poza przytoczonymi wyżej względami jurydycznymi, uzasadniającymi stanowisko wyrażone w uchwale, należy zauważyć, że pogląd odmienny prowadziłby do zaakceptowania sytuacji trudnej do pogodzenia ze zdrowym rozsądkiem i poczuciem sprawiedliwości. Posiadacz pojazdu mechanicznego, mimo niedopełnienia obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia komunikacyjnego i nieopłacania związanej z tym ubezpieczeniem składki, byłby bowiem w lepszym położeniu niż posiadacz pojazdu, który zawarł taką umowę i opłacił składkę, gdyż w razie wyrządzenia szkody ruchem pojazdu i naprawienia jej przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny nie byłby zobowiązany do zwrotu Funduszowi wypłaconego odszkodowania, podczas gdy ubezpieczycielowi, w przypadku naprawienia przez niego szkody, w pewnych przypadkach przysługuje od dnia 1 stycznia 1993 r. prawo regresu, tzw. regres nietypowy [§ 33 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie ogólnych warunków (...)].

Podczas gdy wypłacenie przez zakład ubezpieczeń odszkodowania z tytułu ubezpieczenia komunikacyjnego jest konsekwencją zawarcia umowy ubezpieczenia przez posiadacza pojazdu mechanicznego i opłacenia przez niego składki związanej z tym ubezpieczeniem, to wypłacenie przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny odszkodowania za szkodę wyrządzoną ruchem pojazdu mechanicznego, którego posiadacz, mimo obowiązku, nie zawarł umowy ubezpieczenia komunikacyjnego, oznacza przerzucenie konsekwencji majątkowych wyrządzenia szkody - przynajmniej w pewnym zakresie - na ogół posiadaczy pojazdów mechanicznych, którzy dopełnili obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia komunikacyjnego. Odszkodowania wypłacone przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny pochodzą bowiem przede wszystkim z wpłat zakładów ubezpieczeń prowadzących działalność w zakresie ubezpieczeń obowiązkowych (art. 53 ust. 1 pkt 1 ustawy o działalności ubezpieczeniowej). Obowiązek dokonywania tych wpłat wpływa zaś na zwiększenie wysokości składki, którą opłacają posiadacze pojazdów mechanicznych zawierając umowę ubezpieczenia komunikacyjnego. Gdyby więc posiadacze pojazdów, którzy nie zawarli umowy ubezpieczenia komunikacyjnego, nie mieli obowiązku zwrotu Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu odszkodowania wypłaconego przez ten Fundusz w razie wyrządzenia przez ruch tych pojazdów szkody, za którą ponoszą odpowiedzialność, miałaby miejsce, mówiąc w uproszczeniu, taka sytuacja, że osoby, które dopełniły obowiązku ubezpieczenia komunikacyjnego i nie ponoszą odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez ruch pojazdu mechanicznego, ponosiłyby konsekwencje majątkowe szkód, za które odpowiedzialność ponoszą inne osoby, a te osoby, mimo że ustalone co do tożsamości, nie ponosiłyby żadnych skutków majątkowych wyrządzonych szkód, w istocie tylko dlatego, że nie dopełniły obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia komunikacyjnego. Do skutków takich nie można zaliczyć opłaty, którą obowiązana jest wnieść osoba, która nie dopełniła obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia obowiązkowego, gdyż - jak już była o tym mowa - obowiązek jej wniesienia wynika z niedopełnienia obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia, a nie z faktu wyrządzenia szkody.

OSNC 1995 r., Nr 12, poz. 169