Uchwała z dnia 1999-03-16 sygn. I KZP 39/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 39/98

Uchwała 7 sędziów z dnia 16 marca 1999 r.

Zarówno Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny, jak i Rzecznik Praw Obywatelskich mogą na podstawie art. 521 k.p.k. wnosić kasację od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe, w tym także od orzeczenia, które uprawomocniło się przed wejściem w życie kodeksu postępowania karnego, tj. przed dniem 1 września 1998 r.

Przewodniczący: sędzia SN J. Bratoszewski.

Sędziowie SN: J. Grajewski (sprawozdawca), M. Młodzik, A. Siuchniński, J. Sobczak, F. Tarnowski, H. Gradzik (sędzia SA delegowany do SN).

Prokurator Prokuratury Krajowej: R. Stefański.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 28 grudnia 1998 r., przekazanego przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego na podstawie art. 16 ust. 3 ustawy o Sądzie Najwyższym z dnia 20 września 1984 r. (jedn. tekst: Dz. U. z 1994 r. Nr 13, poz. 48 ze zm.) składowi siedmiu sędziów celem podjęcia uchwały w przedmiocie wyjaśnienia zagadnienia prawnego:

"Czy Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich mogą na podstawie art. 521 k.p.k. wnosić kasacje od prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie sądowe, które uprawomocniły się przed dniem 1 września 1998 r.?"

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie

Rzecznik Praw Obywatelskich złożył w dniu 28 grudnia 1998 r. wniosek do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały wyjaśniającej przepis art. 521 k.p.k. oraz art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o zmianie kodeksu postępowania karnego... (Dz. U. Nr 89 poz. 443) - których stosowanie w praktyce budzi wątpliwości, przez udzielenie odpowiedzi na pytanie sformułowane na wstępie niniejszej uchwały.

W uzasadnieniu swego wniosku Rzecznik Praw Obywatelskich podniósł, że w wyroku składu siedmiu sędziów z dnia 25 listopada 1998 r., II KKN 425/98, wyrażono pogląd, że przepis art. 521 k.p.k. stanowi podstawę prawną do wnoszenia kasacji przez Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich od orzeczeń kończących postępowanie sądowe, które uprawomocniły się po dniu 31 sierpnia 1998 r., tj. po wejściu w życie kodeksu postępowania karnego. Nadto Sąd Najwyższy uznał, że podstawą prawną do wnoszenia przez te podmioty kasacji od orzeczeń kończących postępowanie sądowe, które uprawomocniły się przed dniem 1 września 1998 r., może być wyłącznie przepis art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o zmianie kodeksu postępowania karnego... (Dz. U. Nr 89, poz. 443), albowiem przepis ten nie został uchylony przez przepisy wprowadzające k.p.k. z 1997 r. (art. 3 § 2 tych przepisów) i z tego powodu pozostaje w mocy przez okres w nim wymieniony, czyli do dnia 1 stycznia 1999 r.

Wyrażając ten pogląd Sąd Najwyższy powołał się na argumentację S. Zabłockiego przytoczoną w opracowaniu "Postępowanie kasacyjne w nowym kodeksie postępowania karnego" (Nowa kodyfikacja karna. Krótkie komentarze, z. 11, Min. Spraw., Warszawa 1998, s. 28-29).

Rzecznik Praw Obywatelskich dalej wskazał, że przyjęcie tego rodzaju poglądu oznaczałoby, że po wejściu w życie k.p.k. z 1997 r. ani Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny, ani Rzecznik Praw Obywatelskich nie mogliby wnosić na podstawie art. 521 k.p.k. kasacji od orzeczeń kończących postępowanie sądowe, które uprawomocniły się przed wejściem w życie kodeksu postępowania karnego. Tym bardziej nie mogliby ich wnosić na podstawie ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. po dniu 1 stycznia 1999 r., a to ze względu na upływ terminu wskazanego w tej ustawie.

W konsekwencji Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich nie mogliby wnosić kasacji np. w tzw. sprawach rehabilitacyjnych, w których kasacja jest jedynym środkiem prawnym pozwalającym na unicestwienie negatywnych skutków wydanych w przeszłości niesprawiedliwych orzeczeń i naprawienie w ten sposób doznanych przez obywateli krzywd.

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich z treści art. 521 k.p.k. nie można wyprowadzić wniosku, że przepis ten dotyczy wyłącznie orzeczeń, które uprawomocniły się pod rządami obowiązującego kodeksu postępowania karnego, gdyż nie zawiera on żadnych ram czasowych jego obowiązywania, analogicznie zresztą jak przepisy poprzednio obowiązującej ustawy procesowej, które takich ram czasowych nie przewidywały dla wnoszenia rewizji nadzwyczajnych. Sens ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. polegał w rzeczywistości na przyznaniu uprawnień do wnoszenia kasacji Ministrowi Sprawiedliwości - Prokuratorowi oraz Rzecznikowi Praw Obywatelskich, którzy według dawnego kodeksu prawa takiego nie mieli oraz dodatkowo w ciągu trzech lat obowiązywania tej ustawy na stworzeniu tym podmiotom nie przewidzianej w dawnym kodeksie możliwości wnoszenia kasacji od orzeczeń Sądu Najwyższego zapadłych w następstwie rozpoznania rewizji nadzwyczajnych.

Nowy kodeks postępowania karnego przejął rozwiązanie umożliwiające wnoszenie kasacji przez wspomniane podmioty bez żadnych ograniczeń, choć pozbawił ich z przyczyn oczywistych nadanego im w art. 3 ust. 1 ustawy z 1995 r. wyjątkowego uprawnienia do wnoszenia kasacji od orzeczeń Sądu Najwyższego zapadłych w następstwie rozpoznania rewizji nadzwyczajnych.

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich widoczna jest wola ustawodawcy nadania kasacji wnoszonej przez podmioty wymienione w art. 521 k.p.k. charakteru szczególnego jako swoistego środka w obronie praw obywatelskich i interesu społecznego. Jako dodatkowe wsparcie trafności swego poglądu Rzecznik odwołał się do konstytucyjnej zasady równości obywateli wobec prawa (art. 32 Konstytucji RP). Byłoby bowiem naruszeniem tej zasady dzielenie obywateli pokrzywdzonych w minionych latach niesłusznymi orzeczeniami sądowymi na tych, których w ciągu trzech lat obowiązywania art. 3 ust. 1 ustawy z 1995 r. zrehabilitowano w trybie kasacji, i na tych, których - często z przyczyn od nich samych niezależnych - dobrodziejstwa tego pozbawiono.

Ustosunkowując się do wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich Prokuratura Krajowa podzieliła pogląd prawny wnioskodawcy sprowadzający się do uznania, że Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich są na podstawie art. 521 k.p.k. uprawnieni do wnoszenia kasacji także od orzeczeń kończących postępowanie sądowe, które uprawomocniły się przed dniem 1 września 1998 r. U podstaw tego stanowiska legł pogląd, że z chwilą wejścia w życie z dniem 1 września 1998 r. kodeksu postępowania karnego (art. 1 przepisów wprowadzających k.p.k. - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz. U. Nr 89, poz. 556; zm.: Nr 160, poz. 1083) - wyłączną podstawą do wnoszenia kasacji nadzwyczajnej stał się przepis art. 521 k.p.k. Uprzednia regulacja kasacji nadzwyczajnej przewidziana w art. 3 ust. 1 ustawy z 1995 r. została uchylona przez art. 2 przepisów wprowadzających. W myśl powyższego przepisu, z dniem wejścia w życie kodeksu postępowania karnego tracą moc dotychczasowe przepisy w kwestiach unormowanych w tym kodeksie, chyba że przepisy poniższe stanowią inaczej. Natomiast art. 3 § 2 p.w.k.p.k. utrzymał w mocy przepisy dotyczące przedmiotów unormowanych w k.p.k., jeżeli przepisy te mają charakter przepisów szczególnych. Takiego charakteru nie ma art. 3 ustawy z 1995 r. (odmiennie: S. Zabłocki: op. cit.; T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 1998, s. 1015 i 1250). Odmienne, i w ocenie Prokuratury Krajowej nietrafne, stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku składu siedmiu sędziów z dnia 25 listopada 1998 r. II KKN 425/98, stwierdzając, że przepis art. 3 ust. 1 noweli z 1995 r. nie został derogowany przez przepisy wprowadzające k.p.k. i pozostaje w mocy przez okres w nim wymieniony, a w związku z tym "Zgodnie z art. 1 p.w.k.p.k. z 1997 r. kodeks ten wszedł w życie z dniem 1 września 1998 r. i z tym dniem wszedł w życie art. 521 k.p.k. Może on zatem i powinien stanowić podstawę prawną kasacji przez Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich od orzeczeń kończących postępowanie sądowe, które uprawomocniły się po dniu 31 sierpnia 1998 r.".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Od momentu ukształtowania przez art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. modelu kasacji nadzwyczajnej przysługującej Ministrowi Sprawiedliwości - Prokuratorowi Generalnemu i Rzecznikowi Praw Obywatelskich, w literaturze postulowano, by tego rodzaju szczególny tryb kasacji został na stałe wmontowany do polskiego procesu karnego i by uczynić z niego trwałą instytucję kasacji w obronie ustawy, znaną na gruncie k.p.k. z 1928 r. w postaci środka zaskarżenia pozostającego w dyspozycji Prokuratora Sądu Najwyższego (por. Z. Doda, J. Grajewski, A. Murzynowski: Kasacja w postępowaniu karnym. Komentarz, Warszawa 1996, s. 14, 83).

Podnoszono przy tym, że trzeba się realistycznie liczyć z możliwością wydania rażąco niezgodnych z prawem - już niezaskarżalnych w zwykłym trybie odwoławczym - prawomocnych orzeczeń sądowych, które w państwie praworządnym będą wymagały korekty (por. S. Waltoś: Nowa kasacja w procesie karnym, Pal. 1996, nr 1-2, s. 19). Wniesienie takiej kasacji na korzyść oskarżonego powinno być dopuszczalne w każdym terminie.

Przypomnieć nadto należy, że art. 3 ust. 1 cytowanej ustawy statuował możliwość wniesienia kasacji nadzwyczajnej także od orzeczeń wydanych przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizacyjnej, tj. przed dniem 1 stycznia 1996 r. Przepis ten stwarzał możliwość zweryfikowania wydanych w przeszłości orzeczeń, zwłaszcza w tzw. procesach rehabilitacyjnych. I wreszcie, zauważyć należy, że zarówno w literaturze, jak i w wypowiedziach przedstawicieli praktyki nie były zawarte postulaty de lege ferenda, by w przyszłej ustawie procesowej ograniczyć kasację nadzwyczajną do spraw, które uprawomocniły się pod rządami nowej ustawy. Takiej sugestii nie zawiera także uzasadnienie rządowego projektu nowego kodeksu postępowania karnego.

Ustosunkowując się do poglądu, jakoby przepis art. 521 k.p.k. stanowił jedynie podstawę prawną do wnoszenia kasacji nadzwyczajnej od orzeczeń, które uprawomocniły się po dniu 31 sierpnia 1998 r. - Sąd Najwyższy uznał za trafną krytykę tego stanowiska zawartą zarówno we wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich, jak i w opinii Prokuratury Krajowej. Jest oczywiste, że wspomniany przepis art. 521 k.p.k. nie zawiera jakichkolwiek ograniczeń czasowych w zakresie przewidzianej w nim regulacji prawnej. Odnieść się więc należy do przepisów wprowadzających k.p.k. (ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz. U. Nr 89, poz. 556; zm.: Nr 160, poz. 1083). Zgodnie z art. 1 p.w.k.p.k., kodeks postępowania karnego wchodzi w życie z dniem 1 września 1998 r., zaś art. 2 statuuje, że "Z dniem wejścia w życie kodeksu postępowania karnego tracą moc dotychczasowe przepisy w kwestiach unormowanych w tym kodeksie, chyba że przepisy poniższe stanowią inaczej". Dotychczasowa instytucja kasacji nadzwyczajnej (art. 3 ust. 1 ustawy z 1995 r.) została w zmodyfikowanej formie przejęta na trwale do art. 521 k.p.k., co - jak wskazano - jest spełnieniem postulatów doktryny.

Nie można przyjąć, iż przepis art. 3 ust. 1 tzw. ustawy epizodycznej jest w całej swej treści przepisem szczególnym w rozumieniu art. 3 § 2 p.w.k.p.k., w stosunku do unormowań zawartych w kodeksie postępowania karnego. W powołanym art. 3 § 2 chodzi bowiem nie o przepisy, które miały charakter szczególny w stosunku do unormowań zawartych w k.p.k. z 1969 r., ale o takie, które mają taki charakter wobec przepisów k.p.k. z 1997 r.

Reasumując, należy więc udzielić następującej odpowiedzi na sformułowane przez wnioskodawcę pytanie:

Zarówno Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny, jak i Rzecznik Praw Obywatelskich mogą na podstawie art. 521 k.p.k. wnosić kasację od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe, w tym także od orzeczenia, które uprawomocniło się przed wejściem w życie kodeksu postępowania karnego, tj. przed dniem 1 września 1998 r.

Przyjęcie odmiennej wykładni, opartej na wskazanych poglądach, wyrażonych w piśmiennictwie i w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1998 r. II KKN 425/98, prowadziłoby do paradoksalnych konsekwencji, nie zamierzonych przez ustawodawcę. Pozbawiłoby Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich prawa do wnoszenia kasacji nadzwyczajnej w sprawach, które uprawomocniły się przed wejściem w życie k.p.k. z 1997 r. Trudno znaleźć argumenty na udowodnienie tezy, że wprawdzie istnieje potrzeba ustanowienia możliwości nadzwyczajnej kontroli kasacyjnej każdego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe, które uprawomocniło się po dniu 31 sierpnia 1998 r., natomiast brak jest potrzeby zapewnienia takiej kontroli na korzyść skazanego w sprawach, które atrybut prawomocności zyskały wcześniej i np. należą do grupy tzw. rehabilitacyjnych. Trafnie więc wnioskodawca wskazuje na wolę ustawodawcy nadania kasacji z art. 521 k.p.k. charakteru szczególnego jako swoistego środka w obronie praw obywatelskich i interesu społecznego. Nadto - podobnie jak Prokuratura Krajowa - Rzecznik Praw Obywatelskich podnosi, że odmienna od przyjętej w niniejszej uchwale wykładnia byłaby naruszeniem konstytucyjnej zasady równości obywateli wobec prawa (art. 32 Konstytucji RP), gdyż prowadziłaby do akceptacji dzielenia obywateli pokrzywdzonych w minionych latach niesłusznymi orzeczeniami na tych, których w ciągu trzech lat obowiązywania art. 3 ust. 1 ustawy z 1995 r. zrehabilitowano w trybie kasacji, i na tych, których - często z przyczyn od nich niezależnych - dobrodziejstwa tego pozbawiono.

W związku z tym przypomnieć należy, że według pierwotnej wersji, to jest przed przedłużeniem okresu vacatio legis, kodeks postępowania karnego miał wejść w życie z dniem 1 stycznia 1998 r. Gdyby więc założyć, że wraz z wejściem w życie kodeksu miałoby nastąpić całkowite wyeliminowanie uprawnień Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich do wnoszenia kasacji na podstawie art. 3 § 1 tzw. ustawy epizodycznej, to byłoby to równoznaczne ze skróceniem okresu jego obowiązywania (i to w sposób nagły) do dwóch lat, i to bez zapewnienia jakiejkolwiek możliwości kontynuowania rozpoczętych przez te podmioty prac, zmierzających do ewentualnego wniesienia kasacji nadzwyczajnej. Oznaczałoby to zupełną przypadkowość w doborze spraw poddanych zaskarżeniu w tym trybie i brak racjonalności ustawodawcy.

Nie bez znaczenia jest także uregulowanie zawarte w art. 524 § 2 k.p.k., w myśl którego przewidziany w ustawie termin do wniesienia kasacji nie dotyczy kasacji wnoszonej przez Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich. Odpowiednika takiego przepisu w poprzednim stanie prawnym nie było. Wskazuje to na świadomy zabieg ustawodawczy umożliwiający tym podmiotom kontynuację ich uprawnień do wnoszenia kasacji na podstawie art. 521 k.p.k. w każdym czasie, a więc nie tylko w okresie bezpośrednio po wejściu w życie kodeksu postępowania karnego, ale nawet po wielu latach. Byłoby zaś nieracjonalne, gdyby uprawnienie to mogło być realizowane w przyszłości nawet po wielu latach od uprawomocnienia się orzeczenia, ale tylko pod warunkiem, że orzeczenia te uprawomocniły się po dniu 1 września 1998 r., a nie mogłyby być realizowane co do orzeczeń, które stały się prawomocne przed tą datą.

Przy analizie omawianego zagadnienia prawnego nie można jednak pominąć, że przejęcie instytucji kasacji nadzwyczajnej do nowego kodeksu postępowania karnego nie nastąpiło przez proste przeniesienie tekstu art. 3 ust. 1 ustawy z 1995 r. Porównanie tego przepisu z przepisem art. 521 k.p.k. z 1997 r. pozwala dostrzec różnice wynikające z szerszej treści pierwszego z nich. Dopuszczono w nim możliwość wniesienia kasacji od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe, także wydanego przed dniem wejścia w życie ustawy, tj. przed dniem 1 stycznia 1996 r. Nadto zakresem kasacji nadzwyczajnej objęte zostały również orzeczenia Sądu Najwyższego zapadłe w następstwie rozpoznania rewizji nadzwyczajnej.

W odniesieniu do pierwszej ze wskazanych kwestii zauważyć należy, że wyraźną intencją ustawodawcy było zastąpienie z dniem 1 stycznia 1996 r. rewizji nadzwyczajnej nowym nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia - kasacją, by można było ją wnieść od prawomocnych orzeczeń wydanych także przed tą datą. Realizacji tego założenia służyły przepisy zarówno art. 2 ust. 3, jak i art. 3 ust. 1 tzw. ustawy epizodycznej. Pierwszy z nich regulował tryb wnoszenia kasacji nadzwyczajnej od takich orzeczeń przez strony w razie zaistnienia szczególnych okoliczności określonych w tym przepisie, drugi - przez podmioty szczególne (Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny, Rzecznik Praw Obywatelskich). Zapewniono w ten sposób ciągłość uprawnienia do wnoszenia nadzwyczajnego środka odwoławczego (aczkolwiek o innym już charakterze), przy jednoczesnym poszerzeniu kręgu uprawnionych do jego wniesienia. W przepisach kodeksu postępowania karnego z 1997 r. nie zachodziła już potrzeba zastrzegania, że kasację nadzwyczajną można wnieść również od prawomocnego orzeczenia wydanego przed wejściem w życie kodeksu i zamieszczenia przepisów "wprowadzających" na wzór tzw. ustawy epizodycznej. Nastąpiło bowiem przejęcie tej instytucji z ustawy, w której ją wprowadzono. Zbędne zatem, z punktu widzenia zasad legislacji, stało się powtarzanie w art. 521 k.p.k. formuły potwierdzającej możność wniesienia kasacji od orzeczeń wydanych przed wejściem w życie kodeksu.

Inaczej natomiast należy postrzegać rezygnację ustawodawcy z przejęcia do art. 521 k.p.k. uprawnienia do wnoszenia przez podmioty szczególne kasacji od orzeczeń Sądu Najwyższego zapadłych w następstwie rozpoznania rewizji nadzwyczajnych. Oznacza ona, że podstawą wnoszenia takich kasacji pozostawał nadal art. 3 ust. 1 tzw. ustawy epizodycznej. Przepis ten, ale wyłącznie w tym zakresie, od daty wejścia w życie kodeksu postępowania karnego z 1997 r. miał charakter przepisu szczególnego w stosunku do uregulowań co do kasacji zamieszczonych w tymże kodeksie. Zgodnie z art. 3 § 2 p.w.k.p.k. pozostawał on w mocy także po dniu 31 sierpnia 1998 r., uprawniając Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich do wnoszenia do dnia 31 grudnia 1998 r. (data końcowa obowiązywania ustawy z 1995 r.) kasacji nadzwyczajnej od orzeczeń Sądu Najwyższego zapadłych w następstwie rozpoznania rewizji nadzwyczajnych.

OSNKW 1999 r., Nr 5-6, poz. 24