Wyrok z dnia 1978-12-08 sygn. VII KZP 35/78

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt VII KZP 35/78

Wyrok z dnia 8 grudnia 1978 r.

W wypadku wniesienia rewizji wyłącznie na korzyść oskarżonego sąd rewizyjny może podwyższyć karę grzywny orzeczoną na podstawie art. 36 § 3 k.k. obok kary pozbawienia wolności tylko wówczas, gdy jednocześnie obniża karę pozbawienia wolności, i to do takich granic, by kara zastępcza na wypadek nieuiszczenia grzywny nie przekraczała wraz z obniżoną karą pozbawienia wolności okresu, na jaki ją poprzednio orzeczono.

Zastosowanie w opisanej sytuacji samego tylko warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności nie uzasadnia jednoczesnego podwyższenia kary grzywny orzeczonej przez sąd pierwszej instancji na podstawie art. 36 § 3 k.k.

Przewodniczący: Prezes B. Dzięcioł. Sędziowie: M. Budzianowski, J. Bratoszewski (sprawozdawca), R. Młynkiewicz (współsprawozdawca), W. Ochman, M. Szczepański, W. Żebrowski. Prokurator Prokuratury Generalnej: A. Kabat.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu następującego zagadnienia prawnego, przedstawionego Sądowi Najwyższemu przez Sąd Wojewódzki w Lublinie postanowieniem z dnia 25 sierpnia 1978 r. w sprawie oskarżonego Mariana Józefa S., a następnie przekazanego powiększonemu składowi Sądu Najwyższego przez zwykły skład tego Sądu postanowieniem z dnia 17 listopada 1978 r. nr podstawie art. 390 § 2 k.p.k., a mianowicie:

"Czy w postępowaniu odwoławczym, spowodowanym rewizją wniesioną tylko na korzyść oskarżonego, który przez sąd pierwszej instancji został skazany na bezwzględną karę pozbawienia wolności i grzywnę orzeczoną na podstawie art. 36 § 3 k.k., można - bez naruszenia art. 383 § 1 k.p.k. - podwyższyć wymiar kary grzywny przy utrzymaniu dotychczasowego wymiaru kary pozbawienia wolności i przy jednoczesnym warunkowym zawieszeniu jej wykonania w postępowaniu odwoławczym?"

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu przez Sąd Wojewódzki zmierza do wyjaśnienia jednego z aspektów instytucji zakazu reformationis in peius, której istota - zgodnie z art. 383 § 1 k.p.k. - polega na tym, że wówczas, gdy brak rewizji na niekorzyść oskarżonego, ustawa zabrania sądowi odwoławczemu orzekania na jego niekorzyść. Sformułowanie to stanowi materialną gwarancję tego, że z obroną oskarżonego nie wiąże się ryzyko pogorszenia jego sytuacji prawnej. Pojęcie orzekania "na niekorzyść" oskarżonego nie jest jednak w ustawie wyjaśnione i w konkretnych sytuacjach może być rozmaicie rozumiane. Zakaz orzekania na niekorzyść oskarżonego dotyczy zarówno zakazu orzekania surowszej kary, jak i wszelkiego innego pogorszenia sytuacji oskarżonego, np. przez uwzględnienie powództwa adhezyjnego lub zasądzenie odszkodowania z urzędu.

Jeżeli zaś chodzi o wykładnię pojęcia surowszej kary, to zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem Sądu Najwyższego wymierzenie surowszej kary następuje nie tylko w razie zwiększenia kary określonego rodzaju czy zastąpienia jej surowszym rodzajem kary, ale także na skutek takich zmian, w wyniku których oskarżony miałby utracić możliwość uniknięcia kary lub jej zmniejszenia, przyjęcia przedawnienia, zastosowania obowiązującej amnestii itp. W uchwale Całej Izby Karnej z dnia 25 marca 1961 r. (OSNKW 1961, z. IV, poz. 50) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że nie stanowi naruszenia określonego przez ustawę zakazu reformationis in peius wymierzenie oskarżonemu takich kar poszczególnych (zasadniczych, dodatkowych, zastępczych) lub kary łącznej, które w konkretnym wypadku nie powodują realnego obostrzenia dolegliwości wynikających z kar orzeczonych poprzednio w stosunku do oskarżonego.

W uchwale tej wskazano też, że dopuszczalne jest wprawdzie orzeczenie lub podwyższenie przez sąd rewizyjny, mimo braku rewizji na niekorzyść oskarżonego, kary grzywny, ale tylko przy jednoczesnym obniżeniu kary pozbawienia wolności, i to do takich granic, by kara zastępcza na wypadek nieuiszczenia grzywny nie przekraczała, łącznie z obniżoną karą pozbawienia wolności, okresu poprzednio orzeczonej kary pozbawienia wolności. W kolejnej tezie tejże uchwały wskazano, że przy wymiarze kary z ograniczeniami wynikającymi z zakazu reformationis in peius sąd powinien kierować się oceną korzyści i dolegliwości wynikających dla oskarżonego ze zmiany kary, a w uzasadnieniu zwrócono uwagę, że dokonując powyższej oceny należy uwzględnić najdalej idące ustawowe możliwości przyszłego pogorszenia sytuacji oskarżonego, np. w związku z uprawnieniami sądu do zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszonej.

Rozważając zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie, ustosunkować się więc należy do kwestii, czy pogląd wyrażony w cytowanej uchwale Całej Izby Karnej jest nadal aktualny.

Na tak sformułowane pytanie należy - zdaniem Sądu Najwyższego - odpowiedzieć twierdząco, mimo bowiem zmienionego stanu prawnego problematyka zakazu reformationis in peius nie uległa odmiennej regulacji ustawowej. Wprawdzie uchwała ta została wydana w czasie, gdy jedyną podstawą prawną wymiaru kumulatywnej kary grzywny był art. 42 § 2 k.k. z 1932 r., gdyż w obowiązującym wówczas stanie prawnym nie było odpowiednika obecnego art. 75 § 1 k.k. Argument ten jednak może wskazywać jedynie na to, że wspomniana uchwała nie zachowuje swej aktualności w odniesieniu do możliwości wymierzenia grzywny przez sąd rewizyjny na podstawie tego przepisu, a nie art. 36 § 3 k.k., będącego w zasadzie odpowiednikiem art. 42 § 2 k.k. z 1932 r. Ponadto również w aktualnym stanie prawnym uznać należy, że przy ocenie, czy orzekanie przez sąd rewizyjny o warunkowym zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności z jednoczesnym jednak podwyższeniem kary grzywny wymierzonej na postawie art. 36 § 3 k.k. nastąpiłoby na korzyść, czy na niekorzyść oskarżonego, decydować powinna nie tylko sytuacja w momencie wyrokowania, ale i możliwość pogorszenia sytuacji oskarżonego wskutek realizacji uprawnienia sądu do zarządzenia wykonania kary uprzednio warunkowo zawieszonej. W tym ostatnim wypadku nastąpiłoby w efekcie końcowym oczywiste podwyższenie surowości kary, jaka spotkałaby oskarżonego, mimo wniesienia rewizji tylko przez niego. Wprawdzie w wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej co do orzekania kary grzywny (OSNKW 1975, z. 4-5, poz. 41) Sąd Najwyższy wyjaśnił w tezie 11, że zastosowanie art. 73 § 1 k.k. przez sąd rewizyjny nie wyłącza możliwości jednoczesnego orzeczenia kary grzywny na podstawie art. 75 § 1 k.k., mimo zaskarżenia wyroku wyłącznie przez oskarżonego, a w uzasadnieniu tej tezy wskazał, że warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności obostrzone grzywną przewidzianą w art. 75 § 1 k.k. należy uznać - z punktu widzenia interesów oskarżonego - za rozwiązanie pośrednie między karą bezwarunkowego pozbawienia wolności a karą pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Stanowisko powyższe nie przeczy jednak poprzednim rozważaniom co do aktualności poglądu zajętego w cytowanej uchwale Całej Izby Karnej z 1961 r. W wytycznych bowiem wyjaśniono tylko kwestię dopuszczalności wymierzenia grzywny przez sąd rewizyjny na podstawie art. 75 § 1 k.k., a nie zwiększenia grzywny już orzeczonej na podstawie art. 36 § 3 k.k. Jakkolwiek w obu wypadkach karę grzywny traktuje się jako karę zasadniczą wymierzoną obok kary pozbawienia wolności i mogącą spełniać jednakowe funkcje, to jednak grzywna orzekana na podstawie art. 75 § 1 k.k. ma inny charakter niż grzywna orzekana na podstawie art. 36 § 3 k.k. W odróżnieniu od obligatoryjnego charakteru grzywny przewidzianej w art. 36 § 3 k.k. grzywna przewidziana w art. 75 § 1 k.k. ma, po pierwsze, charakter fakultatywny, a po wtóre - nie może być w ogóle orzeczona w wypadku skazania na bezwzględną karę pozbawienia wolności, lecz jej byt jest ściśle zależny od faktu zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności. Gdyby to nie nastąpiło, wymierzenie grzywny byłoby w ogóle niedopuszczalne z braku podstawy prawnej. Wynika to z samej treści art. 75 § 1 k.k., a pośrednio także z faktu, że przepis ten nie stanowi przepisu samodzielnego, lecz sąsiaduje z § 2, w którym przewidziane są różnego rodzaju obowiązki, mogące być nałożonymi na oskarżonego również tylko w wypadku warunkowego skazania. Bezsporne jest przy tym, że aktualność tych obowiązków trwa dopóty, dopóki aktualne jest warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności, i że z chwilą ewentualnego zarządzenia wykonania tej kary ich realizacja upada z mocy samego prawa. Wprawdzie odstępstwem od tej zasady jest przewidziane w art. 94 § 2 k.p.k. wymaganie nadania klauzuli wykonalności orzeczeniu m.in. nakładającemu na oskarżonego obowiązek naprawienia szkody, jeżeli sąd zarządził wykonanie warunkowo zawieszonej kary, ale odstępstwo to podyktowane jest niewątpliwie cywilistycznym charakterem orzeczenia i chęcią uniknięcia ewentualności ponownego orzekania o nim w postępowaniu cywilnym. O tym, że grzywna orzekana na podstawie art. 75 § 1 k.k. - mimo pewnych podobieństw do grzywny orzekanej na podstawie art. 36 § 3 - ma inny charakter, świadczy też pośrednio uzasadnienie do tezy 9 cytowanych wytycznych, akcentujące potrzebę wyraźnego rozgraniczenia podstawy jej wymiaru. Rozgraniczenie to byłoby zbędne, gdyby wszelkie skutki związane z jej wymiarem były identyczne jak w wypadku orzeczenia grzywny na podstawie art. 36 § 3 k.k.

W konsekwencji tego przyjąć więc należy, że podwyższenie przez sąd rewizyjny grzywny orzeczonej przez sąd pierwszej instancji na podstawie art. 36 § 3 k.k. w wypadku wniesienia rewizji tylko na korzyść oskarżonego dopuszczalne jest wówczas, gdy kara pozbawienia wolności zostaje odpowiednio obniżona; nie jest natomiast dopuszczalne wtedy, gdy sąd ten zastosował jednocześnie warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności, gdyż byłoby to sprzeczne z nakazem orzekania na niekorzyść oskarżonego w myśl art. 383 § 1 k.p.k.

OSNKW 1979 r., Nr 1-2, poz. 2