Uchwała z dnia 1980-01-30 sygn. VII KZP 41/78

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt VII KZP 41/78

Uchwała  Izba Karna z dnia 30 stycznia 1980 r.

Korzyścią majątkową w rozumieniu art. 36 § 3 k.k. - stanowiącą cel działania sprawcy - jest każde przysporzenie majątku sobie lub innej osobie albo uniknięcie w nim strat, z wyjątkiem jedynie tych wypadków, gdy korzyść taka przysługuje sprawcy lub innej osobie zgodnie z istniejącym w chwili czynu stosunkiem prawnym.

 Przewodniczący: Prezes B. Dzięcioł. Sędziowie: B. Bartosik, J. Borodej, J. Bratoszewski, M. Budzianowski, J. Cieślak, S. Fornalik, C. Gajewski, S. Godlewski, R. Góral, K. Grzebuła, Z. Halota, A. Hapon, L. Jax, W. Komorniczak, F. Kozłowski, T. Majewski, J. Mikos, S. Mirski, K. Mochtak, S. Pawela, S. Pawelec, J. Polony, J. Pustelnik, T. Rybicki, W. Sikorski, R. Staszkiewicz, J. Szamrej, M. Szczepański, H. Szwaczkowski, W. Sutkowski, J. Tobera, J. Wieczorek, Z. Ziemba, W. Żebrowski, A. Żylewicz, J. Żurawski.

Prokurator Prokuratury Generalnej: A. Kabat.

 Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu w dniach 30 marca i 28 listopada 1979 r. oraz 30 stycznia 1980 r. - skierowanego zarządzeniem Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1978 r. do rozstrzygnięcia przez pełny skład Izby Karnej - wniosku Prokuratora Generalnego PRL z dnia 10 października 1978 r. o podjęcie uchwały zawierającej ponowne wyjaśnienie art. 36 § 3 k.k., a zwłaszcza udzielenie odpowiedzi na następujące pytania prawne:

"Czy przez korzyść majątkową w myśl art. 36 § 3 k.k. rozumieć należy każdą będącą w związku przyczynowym z przestępstwem korzyść majątkową dla sprawcy lub kogo innego (art. 120 § 3 k.k.), czy tylko korzyść majątkową mającą charakter bezprawny i zwiększającą w sposób niegodziwy majątek lub dochody?"

na podstawie art. 24 lit. d ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 11, poz. 54 z późn. zm.)

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

 Uzasadnienie

 Obowiązujący kodeks karny nie wyjaśnia pojęcia: "korzyść majątkowa", ustalając jedynie, że zakres tej nazwy obejmuje zarówno korzyść dla sprawcy, jak i dla "kogo innego" (art. 120 § 3 k.k.).

Uzasadnienie

 Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 15 lutego 1977 r. - VII KZP 16/76 (OSNKW 1977, z. 4-5, poz. 34) stwierdził, że:"(...) korzyścią majątkową w myśl art. 36 § 3 k.k. jest każda bezprawna korzyść majątkowa, jeżeli tylko jej osiągnięcie dla siebie lub kogo innego było celem działania sprawcy przestępstwa."

Zarówno ta uchwała, jak i wywody Prokuratora Generalnego zawarte we wniosku o ponowne wyjaśnienie art. 36 § 3 k.k., jakkolwiek prowadzą ostatecznie do różnych konkluzji co do rozumienia "korzyści majątkowej", powołują się przede wszystkim na wykładnię historyczną. Wskazują w szczególności na to, że kodeks karny z 1932 r. w dotyczącym kary grzywny art. 42 § 2 k.k. posługiwał się pojęciami: "chęć zysku" oraz "korzyść majątkowa", podczas gdy w art. 36 § 3 k.k. z 1969 r., stanowiącym odpowiednik poprzednio wymienionego przepisu, wyeliminowano pierwsze z tych pojęć i uznano, że podstawę wymiaru grzywny stanowi stwierdzenie działania sprawcy "w celu osiągnięcia korzyści majątkowej".

W orzecznictwie sądowym i w nauce prawa karnego różnicowano te pojęcia, przy czym pojęciu: "chęć zysku" nadawano znaczenie chęci bezprawnego zwiększenia swego majątku i charakter działania z niskiej pobudki - w odróżnieniu od "korzyści majątkowej", która nie musiała mieć wyżej wymienionych cech, a ponadto polegać mogła nie tylko na zwiększeniu majątku, lecz także na odwróceniu grożącej szkody.

Z faktu, że w art. 36 § 3 k.k. używa się jedynie określenia: "korzyść majątkowa", może wynikać wniosek, iż ustawodawca chciał ostatnio wymienionemu pojęciu nadać takie znaczenie, jakie nadawano mu poprzednio, tj. że oznacza ono korzyść w każdej możliwej postaci, a więc również taką korzyść, która sama w sobie nie jest bezprawna lub sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Wykładnia historyczna ma jednak tylko znaczenie pomocnicze, gdyż każdy akt ustawodawczy ma własną wewnętrzną logikę, a wobec tego należy rozważyć, czy analiza pojęcia korzyści majątkowej w tym kontekście, w jakim ustawodawca używa go w nowej kodyfikacji, pozwala na uznanie, że rozróżnienie pojęcia chęci zysku i pojęcia korzyści majątkowej według orzecznictwa opartego na przepisach kodeksu karnego z 1932 r. straciło częściowo na aktualności.

Otóż część ogólna kodeksu karnego zawiera kilka przepisów przewidujących surowsze represjonowanie tych sprawców, którzy dopuścili się przestępstw "w celu osiągnięcia korzyści majątkowej", a mianowicie obowiązek wymierzenia kumulatywnej grzywny (art. 36 § 3 k.k.), obowiązek orzeczenia dodatkowej kary pozbawienia praw publicznych w razie skazania za zbrodnię (art. 40 § 1 pkt 3 k.k.) oraz obowiązek wymierzenia kary w granicach od potrójnej wysokości dolnego zagrożenia, nie mniej jednak od 2 lat, do najwyższego ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę w razie stwierdzenia tzw. wielokrotnej recydywy (art. 60 § 2 k.k.).

Z przepisów tych wynika, że ustawodawca nakazuje sprawców przestępstw popełnionych w celu osiągnięcia korzyści majątkowej karać surowiej niż osoby działające bez takiego celu. Powinni oni zostać ukarani nie tylko za popełnienie przestępstwa, lecz ponadto powinna ich spotkać dodatkowa represja za to, że działali w celu zasługującym z punktu widzenia interesu społecznego na szczególne potępienie.

Nie można jednak surowiej oceniać sprawcy przestępstwa z tego tylko powodu, że zmierzał do osiągnięcia tego, co mu się prawnie należało (np. sprawca podrobił dokument w celu uzyskania ekwiwalentu faktycznie poniesionych kosztów lub nakładu pracy lub też dążył do uniknięcia obiektywnie grożącej, a prawnie nie uzasadnionej straty majątkowej).

Jeżeli chodzi o wykładnię art. 36 § 3 k.k. (której dotyczy wniosek Prokuratora Generalnego), to można dodatkowo zauważyć, że w wytycznych Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1978 r. co do orzekania kary grzywny (OSNKW 1978, z. 4-5, poz. 41) stwierdzono w tezie 5, że kara grzywny orzekana na podstawie tego przepisu m. in.: "(...) spełnia funkcję środka podnoszącego dolegliwość kary i odebrania sprawcy korzyści uzyskanej z przestępstwa."

Ten penalny i kompensacyjny charakter grzywny wymierzanej na podstawie art. 36 § 3 k.k. wyłącza możliwość uznania, że ustawodawca zamierzał wprowadzić obowiązek stosowania jej wobec sprawców, którzy dążyli do uzyskania korzyści majątkowej należnej im na podstawie stosunku prawnego, znajdującego oparcie w normach prawnych określających uprawnienia i obowiązki zainteresowanych podmiotów, a powstałego już uprzednio, tj. przed popełnieniem przestępstwa. W takim wypadku bowiem sprawca powinien za podjęcie działania przestępnego ponieść odpowiedzialność przewidzianą odpowiednim przepisem karnym (np. za zastosowanie wobec dłużnika przemocy), lecz nie może zostać dodatkowo represjonowany za samo dążenie do uzyskania świadczenia, które mu się prawnie należało. Zresztą - wychodząc z cywilnoprawnego punktu widzenia - tego rodzaju działanie sprawcy z reguły nie będzie w ogóle przysporzeniem korzyści majątkowej, gdyż w skład jego majątku wchodzą także wymagalne wierzytelności, a wobec tego realizacja istniejących roszczeń w zasadzie nie powoduje zmiany w majątku, lecz jedynie w jego składnikach.

Wyłączenie z zakresu działań podjętych w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w rozumieniu art. 36 § 3 k.k. wypadków, gdy sprawca dąży do uzyskania tego rodzaju korzyści należnej mu na podstawie stosunku prawnego, ogranicza się jednak - jak już powiedziano - do sytuacji, gdy stosunek ten istniał już w chwili popełnienia przestępstwa, nie dotyczy więc tych korzyści majątkowych, które wprawdzie same w sobie nie są bezprawne czy też sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a które jednak sprawca zamierza uzyskać (albo uzyskuje) ze stosunku prawnego będącego wynikiem jego zabiegów, które przybrały postać przestępstwa (np. uzyskanie za pomocą "łapówki" zamówień na dostawę towarów albo zleceń na wykonanie usług). Taki sprawca zmierzający do osiągnięcia korzyści majątkowej, mającej wprawdzie w zasadzie charakter korzyści "godziwej", lecz dążący do jej uzyskania metodami zakazanymi przez prawo karne, działa bowiem pośrednio na szkodę innych osób mających równe lub nawet większe szanse do skutecznego ubiegania się o nabycie uprawnień do tej korzyści, działających jednak w sposób legalny. Cel jego działania zasługuje więc z punktu widzenia społecznego na potępienie i w konsekwencji taki sprawca powinien być - zgodnie z art. 36 § 3 k.k. i innymi powołanymi przepisami części ogólnej kodeksu karnego - potraktowany surowiej.

Z wyżej podanych przyczyn należy na pytanie prawne przedstawione na wstępie odpowiedzieć, że korzyścią w rozumieniu art. 36 § 3 k.k. jest każda - będąca celem działania sprawcy przestępstwa - korzyść majątkowa, a więc również taka, która sama w sobie nie jest bezprawna, z tym jednak wyjątkiem, że przepis ten nie odnosi się do takiego sprawcy, który zmierza do realizacji korzyści przysługującej jemu lub komu innemu (art. 120 § 2 k.k.) zgodnie z istniejącym już w chwili czynu stosunkiem prawnym.

Zauważyć jednak należy, że w praktyce mogą zdarzyć się sytuacje, iż sprawca przez popełnienie przestępstwa zmierza jedynie do zwiększenia korzyści majątkowej przysługującej mu na podstawie uprzednio istniejącego stosunku prawnego (np. przez sfałszowanie dokumentu lub przekupstwo zmierza do zwiększenia należnego mu wynagrodzenia). W tych wypadkach w razie określenia wysokości grzywny jako korzyść, którą sprawca osiągnął lub zamierzał osiągnąć z przestępstwa (art. 50 § 3 k.k.), należy rozumieć tylko tę jej część, o którą zwiększona została korzyść, do której sprawca miał prawo już przed popełnieniem przestępstwa.

Jest oczywiste, że nie każdy sprawca przestępstwa, jeżeli nawet osiąga korzyść majątkową, działa w zamiarze specjalnym jej osiągnięcia (dolus coloratus). Także wręczający tzw. "łapówkę" niekoniecznie musi działać w wyżej podanym zamiarze specjalnym, gdyż powodem jego działania mogą być inne przyczyny (np. chęć uniknięcia trudności stwarzanych mu bezpodstawnie przez osobę pełniącą funkcję publiczną lub też chęć osiągnięcia korzyści osobistej). Nawet więc wówczas, gdy taki sprawca osiąga w związku ze swym czynem pewną korzyść majątkową, podstawa do wymierzenia mu grzywny przewidzianej w art. 36 § 3 k.k. zachodzi tylko w tym wypadku, gdy zostanie ustalone, że przysporzenie korzyści majątkowej dla siebie lub innej osoby było celem jego działania.

OSNKW 1980 r., Nr 3, poz. 24