Wyrok z dnia 2019-05-24 sygn. I CSK 218/18

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt I CSK 218/18

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 24 maja 2019 r.

Podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego na podstawie art.  632 §  2 k.c. nie ma na celu zrekompensowania całej grożącej przyjmującemu zamówienie lub poniesionej przez niego straty, lecz zniwelowanie tej straty do takiego poziomu, który nie będzie rażący w rozumieniu tego przepisu.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Karol Weitz (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Paweł Grzegorczyk

SSN Anna Owczarek

Protokolant Beata Rogalska

w sprawie z powództwa S. B.

przeciwko Miastu W.

o zapłatę,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 24 maja 2019 r., skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 27 listopada 2017 r., sygn. akt VII ACa […],

uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację powoda od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 27 listopada 2012 r., sygn. akt XX GC […], w zakresie kwoty 495 735,39 (czterysta dziewięćdziesiąt pięć tysięcy siedemset trzydzieści pięć 39/100) złotych z ustawowymi odsetkami (punkt II i punkt I pierwsze tiret in fine), w części orzekającej o kosztach postępowania w pierwszej instancji (punkt I drugie i trzecie tiret) oraz w części orzekającej o kosztach postępowania apelacyjnego (punkty III i IV) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w […] do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

Powód S. B. domagał się zasądzenia od pozwanego miasta W. kwoty 1 744 295 zł z odsetkami od dnia 25 kwietnia 2008 r. do dnia zapłaty tytułem podwyższenia wynagrodzenia należnego mu na podstawie umowy o roboty budowlane zawartej z pozwanym w dniu 30 grudnia 2005 r. (dalej jako „umowa z dnia 30 grudnia 2005 r.”).

Wyrokiem z dnia 6 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy w W. zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1 494 838,37 zł z odsetkami i oddalił powództwo w pozostałym zakresie. Na skutek apelacji pozwanego wyrokiem z dnia 26 czerwca 2012 r. Sąd Apelacyjny w […] uchylił wyrok z dnia 6 grudnia 2011 r. w części uwzględniającej powództwo i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania. Wyrokiem z dnia 27 listopada 2012 r. Sąd Okręgowy w W. po ponownym rozpoznaniu sprawy oddalił powództwo.

Wydając wyrok z dnia 27 listopada 2012 r. Sąd Okręgowy ustalił, że w umowie z dnia 30 grudnia 2005 r. jako termin wykonania robót budowalnych przez powoda wskazano dzień 30 czerwca 2008 r. W toku wykonywania umowa z dnia 30 grudnia 2005 r. podlegała zmianom. Przewidziane w niej wynagrodzenie ryczałtowe ustalone zostało ostatecznie na kwotę 8 664 090,19 zł. W 2007 r. nastąpił znaczny wzrost cen materiałów budowalnych w stosunku do lat poprzednich, więc powód poniósł większe o kilkanaście procent koszty w relacji do kosztów wykonania robót założonych w umowie. Od dnia 17 sierpnia 2007 r. występował w związku z tym do pozwanego o podwyższenie należnego mu wynagrodzenia ryczałtowego określonego w umowie o kwotę 1 744 295 zł z powodu ponoszenia rażącej straty w związku z gwałtownymi zmianami cen materiałów budowalnych. Pozwany nie wyraził na to zgody. W dniu 18 lipca 2008 r. nastąpił odbiór końcowy wykonanych robót.

Według Sądu Okręgowego nie zostały spełnione przesłanki zastosowania art. 357¹ k.c. lub art. 632 § 2 k.c. Uznał, że skala podwyżek cen materiałów budowlanych w 2007 r. nie oznaczała nadzwyczajnej zmiany okoliczności w rozumieniu art. 357¹ k.c. Przyjął, że żądane podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego w oparciu o art. 632 § 2 k.c. jest także bezzasadne, gdyż powód jako profesjonalny przedsiębiorca budowalny, realizujący wielomilionowe inwestycje, miał możliwość przewidzenia zmiany cen materiałów budowlanych, które mogły nastąpić w perspektywie dwóch lat trwania prac budowlanych.

Apelację powoda od wyroku z dnia 27 listopada 2012 r. Sąd Apelacyjny w […] oddalił wyrokiem z dnia 21 marca 2014 r., podtrzymując stanowisko Sądu Okręgowego.

Na skutek skargi kasacyjnej powoda wyrok z dnia 21 marca 2014 r. został uchylony przez Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 29 października 2015 r.

Sąd Najwyższy podniósł, że nie można utożsamiać przesłanki „nadzwyczajnej zmiany okoliczności”, uzasadniającej zastosowanie art. 357¹ k.c., oraz przesłanki „zmiany stosunków”, warunkującej zastosowanie art. 632 § 2 k.c., odnoszonego do umowy o roboty budowlane w drodze analogii. Zdarzenie w postaci „nadzwyczajnej zmiany stosunków” powinno zawierać w sobie więcej elementów niezwykłości niż „zmiana stosunków” w rozumieniu art. 632 § 2 k.c., skoro jednak ustawodawca różnicuje terminologię i zarazem inne są funkcje ogólnej (wyrażonej w art. 357¹ k.c.) i szczególnej (ujętej w art. 632 § 2 k.c.) klauzuli rebus sic stantibus. Jeżeli bowiem w pierwszej sytuacji chodzi o zmianę treści stosunku obligacyjnego także przy uwzględnieniu elementu słuszności (rozważenie interesów stron i zasad współżycia społecznego), to w sytuacji drugiej podstawowe znaczenie ma czynnik natury ekonomicznej, tj. zachowanie względnej, odpowiedniej równowagi pomiędzy świadczeniem niepieniężnym wykonawcy robót budowalnych i poziomem należnego mu wynagrodzenia ryczałtowego (relacja „rozmiaru lub kosztów prac” i określonego w umowie „ryczałtu”).

W ocenie Sądu Najwyższego okoliczności sprawy (wzrost o 23,87% cen materiałów, w tym ponad poziom inflacji o 16%, przedmiotowy zasięg tego wzrostu obejmujący zdecydowaną większość materiałów budowlanych i tempo tego wzrostu) mogły świadczyć o wystąpieniu istotnej zmiany stosunków w rozumieniu art. 632 § 2 k.c. Judykatura przyjęła, że gwałtowny wzrost cen materiałów i usług budowlanych po blisko 10-letnim okresie ich stabilizacji może być uznany za zaistnienie sytuacji nadzwyczajnej i nieprzewidywalnej w chwili zawarcia umowy (uzasadnienia wyroków Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2008 r., III CSK 184/08, nie publ., i z dnia 13 kwietnia 2013 r., IV CSK 568/12, OSNC-ZD 2014, nr A, poz. 18). Sąd Najwyższy nie podzielił również stanowiska Sądu Apelacyjnego co do możliwości przewidzenia przez powoda wzrostu cen i wskazał na pobieżność i przedwczesność jego oceny, że po stronie powoda nie wystąpiła rażąca strata. Wskazał na brak pogłębionej analizy - przy ustalaniu, czy powód poniósł rażącą stratę - parametrów przyjętych przez Sąd Apelacyjny (np. skali zysku lub dochodu) i metodologii ustalania, czy strata powoda była rażąca w rozumieniu art. 632 § 2 k.c. Podniósł, że niezbędna byłaby tu analiza elementów obecnie ustalonego przez powoda wynagrodzenia ryczałtowego i jej zestawienie z analizą takich elementów, przyjętych pierwotnie w umowie, z wyraźnym wyodrębnieniem zysku, dochodu i innych elementów pozwalających na określenie, czy strata (nie szkoda) istotnie powstała i czy powstała w związku ze zmianą stosunku. Podkreślił, że według judykatury strata stanowi nadwyżkę kosztów poniesionych przez przyjmującego zamówienie nad wynagrodzeniem uzyskanym przez niego za wykonanie dzieła (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 czerwca 2015 r., V CSK 589/14, nie publ.).

Sąd Apelacyjny w […], ponownie rozpoznając sprawę, wyrokiem z dnia 27 listopada 2017 r., zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 27 listopada 2012 r. w ten sposób, że zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 495 735,40 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 25 kwietnia 2008 r. do dnia zapłaty, oddalając powództwo w pozostałym zakresie (punkt I tiret pierwsze), ustalił, że powód wygrał proces w 28%, a pozwany w 72% (punkt I tiret drugie), pozostawił referendarzowi sądowemu w Sądzie Okręgowym w W. szczegółowe rozliczenie kosztów procesu (punkt I tiret trzecie), oddalił apelację powoda w pozostałym zakresie (punkt II), ustalił, że powód wygrał sprawę w postępowaniu odwoławczym w 28%, a pozwany w 72% (punkt III) i pozostawił referendarzowi sądowemu w Sądzie Okręgowym w W. szczegółowe rozliczenie kosztów w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym (punkt IV).

Sąd Apelacyjny uzupełnił ustalenia faktyczne poczynione w pierwszej instancji dopuszczając dowód z uzupełniającej opinii biegłego na okoliczność, czy powód poniósł rażącą stratę w związku z realizacją umowy z dnia 30 grudnia 2005 r., a także dokonał odmiennej oceny prawnej żądania powoda, kierując się wykładnią prawa przyjętą przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 października 2015 r.

Na podstawie uzupełniającej opinii biegłego, przy uwzględnieniu jej kolejnych uzupełnień i wyjaśnień biegłego w związku z zarzutami pozwanego, Sąd Apelacyjny ustalił, że strata powoda, którą poniósł w związku z realizacją umowy z dnia 30 grudnia 2005 r. wyniosła 991 470,79 zł. Kwota ta stanowi różnicę między kwotą 1 494 838,37 zł netto, wyrażającą wzrost wartości kosztorysowej robót wynikający wyłącznie z wzrostu cen materiałów w 2007 r., a kwotą 333 621,65 zł netto, wyrażającą kalkulowany zysk powoda za 2007 r. i kwotą 94 735,33 zł, wyrażającą szacowany zysk powoda za 2006 r. Sąd ustalił także na podstawie opinii biegłego, że w 2007 r. ceny materiałów wzrosły o 42,4%, podczas gdy w poprzednich latach wzrosty cen wynosił nie więcej niż 10%. Podzielając pogląd, że gwałtowny wzrost cen materiałów i usług budowlanych po blisko 10-letnim okresie ich stabilizacji może być uznany za sytuację nadzwyczajną i nieprzewidywalną w chwili zawarcia umowy, przyjął, że w okolicznościach sprawy miała miejsce „zmiana stosunków”, której nie można było przewidzieć i o której mowa w art. 632 § 2 k.c., i że powód poniósł „rażącą stratę” transakcyjną.

Modyfikując treść umowy z dnia 30 grudnia 2005 r. Sąd na podstawie art. 632 § 2 k.c. podwyższył należny powodowi ryczałt o kwotę 495 735,40 zł, stanowiącą 50% poniesionej przez niego straty w kwocie 991 470,79 zł. W ocenie Sądu obie strony, zawierając umowę o roboty budowlane na okres dwóch lat, podjęły ryzyko gospodarcze związane z możliwością zmian uwarunkowań rynkowych, w tym zmian cen spowodowanych różnymi czynnikami. Skoro częściowe zmiany cen są naturalną konsekwencją funkcjonowania rynku, to zakres podwyższenia należnego powodowi ryczałtu powinien uwzględniać sytuację obu stron umowy i kompensować powodowi część (połowę) poniesionej przez niego straty. Zmiana stosunków zaskoczyła także pozwanego i skutkowała poniesieniem przez niego dodatkowych kosztów robót budowlanych, których nie planował. Obciążenie pozwanego całością skutków tej zmiany byłoby niezgodne z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.), ponieważ gminy mają obowiązek tworzenia i utrzymywania ze środków publicznych gminnego zasobu mieszkaniowego, który służy zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych ich mieszkańców. W tej sytuacji skutki wzrostu cen materiałów budowlanych w 2007 r. powinny być rozłożone w tym samym zakresie na obie strony kontraktu.

Skargę kasacyjną od wyroku z dnia 27 listopada 2017 r. w części oddalającej apelację ponad kwotę 495 735,40 zł w zakresie kwoty 495 735,39 zł, w części ustalającej odpowiedzialność stron za koszty procesu w pierwszej instancji oraz w części ustalającej odpowiedzialność stron za koszty postępowania apelacyjnego i kasacyjnego wniósł powód. Zarzucił naruszenie art. 632 § 2 i art. 5 k.c. oraz art. 398²⁰ k.p.c. Wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez podwyższenie kwoty zasądzonej na rzecz powoda do wysokości 991 470,79 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 25 kwietnia 2008 r. do dnia zapłaty i oddalenie powództwa w pozostałym zakresie, ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tych granicach Sądowi Apelacyjnemu w […] do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Według skarżącego Sąd Apelacyjny miał naruszyć art. 398²⁰ k.p.c., gdyż oparł się na odmiennej wykładni art. 632 § 2 k.c. niż przyjęta przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 października 2015 r. w odniesieniu do tego, jakie kryteria decydują o tym, w jakim stopniu sąd ma podwyższyć wynagrodzenie ryczałtowe na podstawie tego przepisu. Zarzut ten jest nietrafny, gdyż Sąd Najwyższy wydając wyrok z dnia 29 października 2015 r. nie określił kryteriów, którymi kieruje się sąd decydujący o tym, w jakim stopniu ma zostać podwyższone wynagrodzenie ryczałtowanie w razie ustalenia, że zachodzą przesłanki takiego podwyższenia określone w art. 632 § 2 k.c., lecz jedynie wskazał na różnice w przesłankach stosowania art. 357¹ i art. 632 § 2 k.c.

Zarzuty naruszenia art. 632 § 2 i art. 5 k.c. zmierzają do wykazania, że Sąd Apelacyjny błędnie uznał, iż podwyższając wynagrodzenie ryczałtowe na podstawie art. 632 § 2 k.c. może ograniczyć poziom tego podwyższenia do wysokości połowy straty grożącej wykonawcy lub poniesionej przez niego oraz dokonać w ten sposób repartycji między strony umowy ryzyka związanego ze zmianą stosunków, podczas gdy - w ocenie skarżącego - podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego zgodnie z art. 632 § 2 k.c. powinno być takie, aby rekompensowało wykonawcy całość straty, która groziłaby mu lub którą poniósł w następstwie realizacji umowy przy zachowaniu wysokości wynagrodzenia określonej w umowie.

W przypadku uzgodnienia przez strony, że za wykonanie dzieła wypłacone ma być wynagrodzenie ryczałtowe, zgodnie z art. 632 § 1 k.c. zasadą jest to, że przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, choćby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac. Dopuszczalność podwyższenia wynagrodzenia ryczałtowego w sytuacji określonej w art. 632 § 2 k.c. jest wyjątkiem od tej zasady, uwarunkowanym spełnieniem przesłanek wskazanych w tym przepisie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2011 r., IV CSK 397/10, nie publ.). Znamienne jest to, że przyjmujący zamówienie może żądać podwyższenia wynagrodzenia - przy spełnieniu pozostałych przesłanek, które określa art. 632 § 2 k.c. - tylko wtedy, gdyby groziła mu rażąca strata. Oznacza to, że nie każda strata, którą może ponieść lub poniósł wskutek wykonania umowy przy utrzymaniu wysokości wynagrodzenia ryczałtowego określonej w umowie, uzasadnia jego żądanie podwyższenia wynagrodzenia. Musi chodzić o stratę rażącą, wobec czego strata, która nie spełnia tego warunku, nie uzasadnia podwyższenia należnego zgodnie z umową wynagrodzenia ryczałtowego.

Powyższa okoliczność ma decydujące znaczenie przy ustalaniu wysokości, do której sąd może podwyższyć wynagrodzenie ryczałtowe na podstawie art. 632 § 2 k.c. Chodzi o takie podwyższenie tego wynagrodzenia, które spowoduje, że strata nie będzie rażąca, a nie o podwyższenie, które zrekompensuje całość grożącej bądź już poniesionej straty. Za taką wykładnią przemawia nie tylko wzgląd na to, że w świetle art. 632 § 2 k.c. dopiero ryzyko rażącej straty uzasadnia podwyższenie przez sąd wynagrodzenia ryczałtowego, ale także na to, że przyjęcie stanowiska, iż wskutek podwyższenia wynagrodzenia ryczałtowego strata miałaby zostać zniwelowana w jej pełnej wysokości, prowadziłoby do pokrzywdzenia przyjmującego zamówienie, który nie był narażony na rażącą stratę, lecz tylko na zwykłą stratę. W świetle art. 632 § 2 k.c. przyjmujący zamówienie, który został narażony na stratę, która nie była rażąca, w ogóle nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia ryczałtowego. Trzeba wobec tego przyjąć, że podwyższenie wynagrodzenia na podstawie art. 632 § 2 k.c. nie ma na celu zrekompensowania całej grożącej lub poniesionej straty, lecz zniwelowanie tej straty do takiego poziomu, który nie będzie rażący w rozumieniu tego przepisu.

Przy założeniu, że rażąca strata w rozumieniu art. 632 § 2 k.c. to taka strata, która niweczy przeprowadzoną przez wykonawcę kalkulację, z uwzględnieniem zwykłego ryzyka kontraktowego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2006 r., V CSK 251/06, nie publ., z dnia 5 grudnia 2013 r., V CSK 2/13, nie publ., z dnia 21 sierpnia 2014 r., IV CSK 733/13, nie publ., z dnia 8 marca 2018 r., II CSK 325/17, nie publ.), stwierdzić należy, że podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego na podstawie tego przepisu powinno obejmować tę część tej straty, która wykracza poza to zwykłe ryzyko kontraktowe. Sąd, oceniając, w jakim stopniu ma podwyższyć wynagrodzenie ryczałtowe na podstawie art. 632 § 2 k.c., powinien więc ustalić, w jakim zakresie strata grążąca przyjmującemu zamówienie lub poniesiona przez niego przekracza to zwykłe ryzyko kontraktowe, i podwyższyć wynagrodzenie tylko w takim wymiarze, w którym dochodzi do przekroczenia tego ryzyka. Pomocne przy ustaleniu tego wymiaru mogą być względy, dla których sąd przyjmuje, że strata, o którą chodzi, w okolicznościach sprawy jest - z powodu swej wysokości - rażąca.

W niniejszej sprawie Sąd Apelacyjny ustalając kwotę podwyższenia należnego skarżącemu wynagrodzenia kierował się innym założeniami niż określone powyżej. Powoduje to, że trafny jest zarzut naruszenia art. 632 § 2 k.c. i uzasadnia uchylenie wyroku z dnia 27 listopada 2017 r. w zaskarżonym zakresie oraz przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w […] w tych granicach do ponownego rozpoznania.

Z tych względów, na podstawie art. 398¹⁵ § 1 i art. 108 § 2 w związku z art. 398²¹ k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 07-08/2023

Podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego na podstawie art.  632 §  2 k.c. nie ma na celu zrekompensowania całej grożącej przyjmującemu zamówienie lub poniesionej przez niego straty, lecz zniwelowanie tej straty do takiego poziomu, który nie będzie rażący w rozumieniu tego przepisu.

(wyrok z 24 maja 2019 r., I CSK 218/18, K. Weitz, A. Owczarek, P. Grzegorczyk, OSNC 2020, nr 5, poz. 41; BSN 2020, nr 1, s. 14)

Glosa

Krzysztofa Świątczaka, Studia Iuridica 2022, t. 94, s. 378

Glosa ma charakter krytyczny.

Autor wyraził przede wszystkim wątpliwość co do dopuszczalności stosowania art.  632 §  2 k.c. do umów o  roboty budowlane, mimo że w  orzecznictwie możliwość stosowania tej regulacji per analogiam do umów o roboty budowlane nie budzi wątpliwości. Glosator zaaprobował fakt, że Sąd Najwyższy odrzuca możliwość stosowania analogii ze względu na brak odesłania do przepisów o umowie o dzieło dotyczących podwyżki wynagrodzenia ryczałtowego, co oznacza brak dopuszczalności żądania podwyższenia na podstawie art. 632 § 2 k.c. ze względu na zamknięty katalog art. 656 k.c.

Komentator krytycznie odniósł się do dopuszczalności podniesienia wynagrodzenia tylko do takiego poziomu, w którym strata nie będzie rażąca. Jak zaznaczył, jedynymi przesłankami podwyższenia wynagrodzenia są zmiana stosunków, której nie można było przewidzieć, oraz groźba wystąpienia rażącej straty po stronie przyjmującego zamówienie w  przypadku wykonania dzieła.

Autor analizie poddał pojęcie zmiany stosunków. Podkreślił, że w świetle art. 632 § 2 k.c. strata ma mieć charakter rażący, ale nie musi to być strata zagrażająca kondycji finansowej wykonawcy albo grożąca mu upadłością. 

Rozważył także pozycję prawną i ekonomiczną dłużnika, który ustanowił zabezpieczenie na imię agenta ds. zabezpieczeń, a następnie ogłosił upadłość.

Glosator, dokonując oceny orzeczenia, wskazał, że za błędne należy uznać założenie Sądu Najwyższego, iż podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego do poziomu pełnego zniwelowania straty prowadziło do pokrzywdzenia przyjmującego zamówienie, narażonego jedynie na zwykłą stratę. Wyraził jednak pogląd, że do określenia wysokości podwyższenia ryczałtu może mieć zastosowanie art. 322 k.p.c. Wskazał, że z tych względów należałoby rozważyć wszystkie okoliczności sprawy, a przede wszystkim te, które są zawarte w art. 632 § 2 k.c., czyli wystąpienie rażącej straty, zaistnienie zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, występowanie związku przyczynowego pomiędzy dwoma wyżej wspomnianymi przesłankami, a następnie zasądzić na podstawie oceny tychże okoliczności odpowiednią sumę. Suma ta może obejmować całą bądź część straty, stosownie do okoliczności.

Autor podkreślił wagę omawianego zagadnienia ze względu na wzrost cen materiałów budowlanych, zwłaszcza po okresie pandemii COVID-19, i kluczowe znaczenie dla prawidłowej wykładni art. 632 k.c.