Uchwała z dnia 1994-04-20 sygn. III CZP 58/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 58/94

Uchwała z dnia 20 kwietnia 1994 r.

Przewodniczący: sędzia SN C. Żuławska.

Sędziowie SN: Z. Strus (sprawozdawca), T. Żyznowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Franciszka K. przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń S.A. - II Inspektorat w W. i Miejskiemu Zakładowi Komunikacyjnemu w W. o podwyższenie renty, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Wałbrzychu, postanowieniem z dnia 11 maja 1993 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

"Czy w razie braku przesłanek z art. 907 § 2 k.c. do podwyższenia bieżącej renty odszkodowawczej, sąd może, stosując przepis art. 358¹ § 3 k.c., zwaloryzować rentę, i to nawet wówczas, gdy zachodzą okoliczności pozwalające na przyjęcie, iż zaistniała zmiana stosunków powinna doprowadzić do wygaśnięcia obowiązku płacenia renty?"

podjął następującą uchwałę:

Istotny spadek siły nabywczej pieniądza, o którym mowa w art. 358¹ § 3 k.c., może uzasadnić zmianę wysokości renty odszkodowawczej wyłącznie na podstawie przepisu art. 907 § 2 k.c.  

Uzasadnienie

Powód Franciszek K. w pozwie wniesionym w maju 1991 r. przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń S.A. - Oddział w W. oraz Miejskiemu Zakładowi Komunikacyjnemu w W. żądał podwyższenia od dnia 1 października 1990 r. zasądzonej w 1978 r. renty w wysokości 300 zł miesięcznie za częściową utratę zarobkowania, wywołaną wypadkiem komunikacyjnym. Powszechny Zakład Ubezpieczeń wypłacał ostatnio tę rentę dobrowolnie w wysokości 18.000 zł miesięcznie. Powód domagał się zasądzenia kwoty 200.000 zł miesięcznie, powołując się na istotną zmianę siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania.

Sąd Rejonowy w Wałbrzychu wyrokiem z dnia 4 lutego 1993 r. oddalił powództwo. W uzasadnieniu swego rozstrzygnięcia Sąd wskazał, że podstawę zmiany wysokości takiej renty stanowi przepis art. 907 § 2 k.c., natomiast art. 358¹ § 3 k.c. nie daje samoistnej podstawy do uwzględnienia zgłoszonego żądania. Według oceny tego Sądu zaliczenie powoda po zasądzeniu renty w 1978 r. do II grupy inwalidztwa nie wiąże się z urazem doznanym w wypadku komunikacyjnym, a poza tym w czasie orzekania przez ten sąd i w okresie poprzedniego roku powód nie miałby możliwości (z powodu wysokiego bezrobocia w tym rejonie, obejmującego ludzi pełnosprawnych) dodatkowego zatrudnienia. W związku z powyższym pogorszenie stanu zdrowia wywołane wypadkiem komunikacyjnym nie pozostaje w związku przyczynowym ze szkodą polegającą na utracie dodatkowych zarobków w chwili orzekania w niniejszej sprawie.

Rewizję od tego wyroku wniósł powód. Kwestionując ustalenia dotyczące związku przyczynowego między wypadkiem a pogorszeniem stanu zdrowia, uzasadniającym dokonanie przekwalifikowania grupy inwalidztwa powoda, zarzucił on też obrazę prawa materialnego, polegającą na niezastosowaniu przez Sąd orzekający podstawy do zmiany orzeczenia zasądzającego rentę, wynikającej z przepisu art. 358¹ § 3 k.c.

Sąd Wojewódzki przy rozpoznawaniu tej rewizji powziął wątpliwości sformułowane w przedstawionym zagadnieniu prawnym.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zmiana kodeksu cywilnego, dokonana w ustawie z dnia 28 lipca 1990 r., stanowi ustawowe potwierdzenie podziału zobowiązań, których umorzenie następuje przez spełnienie świadczenia pieniężnego, na zobowiązania pieniężne sensu stricto i zobowiązania ze swej istoty niepieniężne, w których zapłata sumy pieniędzy umarza zobowiązanie dlatego, że przywrócenie stanu poprzedniego jest niemożliwe albo nadmiernie kosztowne lub utrudnione (art. 363 § 1 k.c.). Zobowiązania ściśle pieniężne charakteryzują się tym, że zapłata pieniędzy jest świadczeniem głównym od początku powstania stosunku zobowiązaniowego. Do drugiej grupy zaliczyć trzeba m.in. obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej na osobie, polegającej na zmniejszeniu zdolności poszkodowanego do pracy zarobkowej. Nie ulega wątpliwości, że renta wymieniona w art. 442 § 2 k.c. ma charakter odszkodowawczy i może być wyrażona tylko w pieniądzu, co nie oznacza jednak zmiany niepieniężnej istoty tego zobowiązania, polegającego na wyrównaniu skutków utraty zdrowia przez poszkodowanego.

Wobec tego, że w doktrynie wskazany wyżej podział był dostrzegany i wyrażany przez dziesięciolecia, nie można wątpić, że potwierdzona w przepisie art. 358¹ § 1 k.c. zasada nominalizmu ograniczona została w sformułowaniu "... przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania..." do zobowiązań pieniężnych sensu stricto. Nie ma zatem podstaw, aby zasadę nominalizmu stosować do ustalenia wysokości roszczeń odszkodowawczych. Harmonizowaniu kompensacyjnego charakteru odszkodowania ze zmianami wartości pieniądza służą inne instrumenty prawne (przede wszystkim art. 363 § 2 k.c., a po skonkretyzowaniu w orzeczeniu pieniężnego sposobu i wysokości świadczenia w orzeczeniu - art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 359 § k.c.).

Dopuszczalność waloryzacji, wynikająca z art. 358¹ § 3 k.c., nie może być rozpatrywana w oderwaniu od zasady wyrażonej w art. 358 § 1 k.c. Nawet znaczna w skali bezwzględnej liczba wypadków waloryzacji nie zmienia faktu, że zarówno w funkcji ekonomicznej, jak i prawnej jest ona wyjątkiem od sposobu umarzania zobowiązań pieniężnych przez zapłatę sumy nominalnej. Wykładnia funkcjonalna i systemowa przepisów art. 358 § 1 i 3 k.c. prowadzą do wniosku, że waloryzacja przewidziana w omawianym przepisie odnosi się tylko do zobowiązań wymienionych w § 1 art. 358¹ k.c. tj. pieniężnych od chwili powstania i nie wyłączonych przez § 4 i 5 omawianego przepisu.

Wyżej przedstawione stanowisko zostało już wyrażone w uchwale SN z dnia 28 października 1993 r. III CZP 142/93, OSNCP 1994, z. 4, poz. 82.

Renta zasądzona z powodu częściowej utraty zdolności zarobkowania wyrównuje szkodę o charakterze trwałym, której wielkość można ustalić tylko według daty orzekania. Jest więc zrozumiałe, że prawo musi przewidywać najmniej uciążliwe sposoby korekty tego rodzaju odszkodowania, ze względu na zmiany stosunków następujące po wydaniu orzeczenia ustalającego wysokość renty. Temu celowi służy unormowanie zawarte w art. 907 § 2 k.c. Ogólność sformułowania o "zmianie stosunków" pozwala na elastyczne dostosowywanie wysokości świadczenia do zmieniających się przesłanek. Jedną z nich może być zmiana wartości pieniądza powodująca, że zasądzona renta nie spełnia swej funkcji wyrównawczej. Artykuł 907 § 2 k.c. nie zawiera ograniczenia wynikającego z art. 358¹ § 1 k.c. i dlatego znajduje zastosowanie do rent o charakterze odszkodowawczym. Każda zmiana okoliczności mających wpływ na wysokość renty powoduje - na żądanie uprawnionego - konieczność odpowiedniej zmiany jej wysokości (wyrok SN z dnia 2 marca 1982 r. I CR 27/82, OSNCP 1982, poz. 150). Prawidłowe zastosowanie przez sąd orzekający prawa materialnego wymagania wyjaśnienia rzeczywistej treści stosunków faktycznych. Dlatego nie można pominąć okoliczności decydujących o wysokości renty w chwili orzekania. Odszkodowawczy charakter nie pozwala zatem uwzględnić żądania jej podwyższenia, jeśli z innych ujawnionych okoliczności wynika, że w chwili orzekania i w okresie objętym powództwem należałaby się powodowi renta niższa od dotychczas zasądzonej. Przy porównywaniu ze stanem z chwili orzekania o żądaniu zmiany wysokości sąd jest związany poprzednim orzeczeniem w zakresie objętym prawomocnością.

Z przedstawionych wyżej rozważań wynika, że w odniesieniu do rent odszkodowawczych nie zachodzi zbieg przepisów art. 358¹ § 3 k.c. i art. 907 § 2 k.c. jako podstawy żądania zmiany wysokości zasądzonego świadczenia. W tej kwestii Sąd Najwyższy nie podziela odmiennego poglądu, wyrażonego w uzasadnieniu uchwały SN z dnia 6 sierpnia 1991 r. III CZP 66/91 (OSP 1992, z. 5, poz. 102). Istotny spadek siły nabywczej pieniądza, będący podstawą żądania zmiany wysokości i terminów zapłaty, może uzasadniać roszczenie o zmianę wysokości takiej renty. Nie będzie to stanowiło jednak waloryzacji (w znaczeniu prawnym) świadczenia pieniężnego, lecz dostosowanie jego wysokości do funkcji kompensacyjnej według reguł odszkodowawczych wyrażonych w art. 361 k.c. i art. 444 § 2 k.c.

Mając na względzie przytoczone okoliczności Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w sentencji (...).

OSNC 1994 r., nr 11, poz. 207