Uchwała z dnia 1994-04-22 sygn. III CZP 189/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 189/93

Uchwała z dnia 22 kwietnia 1994 r. 

Przewodniczący: Prezes SN S.Rudnicki.

Sędziowie SN: F. Barczewska, S. Dmowski, S. Dąbrowski, T. Ereciński, M. Sychowicz, Z. Świeboda (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora S. Trautsolta, po rozpoznaniu wniosku Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 grudnia 1993 r. o rozstrzygnięcie następującego zagadnienia prawnego:

"Czy wniosek Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa o jej wpis do działu drugiego księgi wieczystej należy traktować jako wniosek o uzupełnienie istniejącego już wpisu Skarbu Państwa przez dodanie słów: <>, po wykreśleniu wpisanego uprzednio organu go reprezentującego (§ 17 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 marca 1992 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece - Dz. U. Nr 29, poz. 128)?"

podjął następująca uchwałę:

Wniosek Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa o jej wpis do działu drugiego księgi wieczystej należy traktować jako wniosek o uzupełnienie istniejącego już wpisu Skarbu Państwa przez dodanie słów: "Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa", po wykreśleniu wpisanego uprzednio organu reprezentującego Skarb Państwa (§ 17 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 marca 1992 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece - Dz. U. Nr 29, poz. 128).

Uzasadnienie

W uzasadnieniu wniosku o rozstrzygnięcie przedstawionego Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego Minister Sprawiedliwości m.in. przytoczył, że praktyka sądowa w zakresie ujawniania w księgach wieczystych przejęcia nieruchomości rolnych Skarbu Państwa do Zasobu Agencji własności Rolnej Skarbu Panstwa w ramach przekształceń własnościowych w rolnictwie, określonych w ustawie z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 107, poz. 464 oraz z 1993 r. Nr 5, poz. 23 i Nr 6, poz. 29, a także z 1994 r. Nr 1, poz. 3) jest bardzo zróżnicowana. Ta rozbieżność wynika ze wielkości poglądów na instytucję Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa; raz traktuje się tę Agencję jako właściciela nieruchomości państwowych, innym razem Skarb Państwa uważa się za właściciela, Agencję zaś traktuje jako instytucję powierniczą. Te niejednolite poglądy na charakter prawny Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa miały znaczący wpływ na określenie właściciela w dziale drugim księgi wieczystej.

Otóż, pierwszym zagadnieniem, jakie się nasuwa, jest określenie charakteru prawnego Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, a w szczególności, czy Agencja jest statio fisci, czy też jest jednostką organizacyjną wyposażoną we własną podmiotowość.

Ustawą z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 107, poz. 464. ze zm.) powołana została Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Celem ustawy jest całościowe uregulowanie stosunków własnościowych w zakresie nieruchomości rolnych stanowiących własność Skarbu Państwa i ustalenie reguł gospodarowania w odniesieniu do:

1) nieruchomości rolnych w rozumieniu kodeksu cywilnego i innych nieruchomości położonych na obszarach przeznaczonych w planach zagospodarowania przestrzennego na cele gospodarki rolnej, z wyłączeniem gruntów znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych i parków narodowych,

2) innych nieruchomości i składników mienia pozostałych po likwidacji państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej oraz ich zjednoczeń i zrzeszeń,

3) lasów nie wydzielonych geodezyjnie z nieruchomości określonych w pkt 1 i 2 (art. 1 ustawy), a także w odniesieniu do mienia, o którym wyżej mowa, znajdującego się:

a) w zarządzie państwowych jednostek organizacyjnych,

b) w użytkowaniu wieczystym osób fizycznych i prawnych,

c) w użytkowaniu lub faktycznym władaniu osób fizycznych, osób prawnych oraz innych jednostek organizacyjnych,

d) w Państwowym Funduszu Ziemi, jak również w odniesieniu do nieruchomości rolnych przejmowanych na własność Skarbu Państwa na podstawie decyzji administracyjnych lub z innych tytułów ( 2 cyt. ustawy).

Agencja jest państwową osobą prawną (art. 3 ust. 1 cyt. ustawy i § 2 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 marca 1992 r. w sprawie nadania statutu Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa - Dz. U. Nr 24, poz. 104). Skarb Państwa powierzył jej wykonywanie prawa własności i innych praw rzeczowych na jego rzecz w stosunku do mienia, o którym mowa w art. 1 i 2 cyt. ustawy. Agencja, obejmując we władanie składniki mienia Skarbu Państwa, występuje w prawa i obowiązki z nim związane w stosunku do Skarbu Państwa oraz osób trzecich, jak również w prawa i obowiązki zlikwidowanego państwowego przedsiębiorstwa gospodarki rolnej, w tym również wynikające z decyzji administracyjnej; jedynie mienie nabyte przez Agencję w celu zapewnienia funkcjonowania Biura Prezesa i oddziałów terenowych Agencji stanowi jej własność (art. 5 cyt. ustawy).

Agencja jako podmiot praw i obowiązków dysponuje wyodrębnionym przedmiotem stanowiącym Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa, o którym mowa w art. 1 i 2 cyt. ustawy, przejętym w trybie ustawy, a także wchodzącym w skład Zasobu mieniem nabytym przez Agencję w drodze umów prawa cywilnego, z tym zastrzeżeniem, że do Zasobu nie wchodzi mienie nabyte przez Agencję w celu zapewnienia funkcjonowania Biura Prezesa i oddziałów terenowych Agencji, jako stanowiące jej własność (art. 12 cyt. ustawy). Jest zrozumiałe, że utworzenie Agencji i realizacja zadań określonych w art. 6 ustawy wymaga środków finansowych. Ustawodawca zobowiązał Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, który zresztą sprawuje nadzór nad Agencją (art. 3 ust. 2 cyt. ustawy), do zapewnienia środków finansowych, ale tylko na podjęcie działalności Agencji (art. 11 cyt. ustawy). W toku działalności Agencja osiąga dochody z tytułu sprzedaży mienia Skarbu Państwa, opłat z tytułu zarządu, użytkowania wieczystego, czynszu dzierżawnego oraz z tytułu najmu, jak również zysk uzyskany z gospodarowania majątkiem Skarbu Państwa. Środki finansowe Agencji są przeznaczone na realizację zadań określonych w ustawie oraz na jej funkcjonowanie (art. 20 cyt. ustawy). Ta sytuacja finansowa jest zbliżona do sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa państwowego, którego organ założycielski wyposaża w środki niezbędne do prowadzenia działalności określonej w akcie prawnym o jej utworzeniu (art. 46 ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych - jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 ze zm.). Agencja dysponuje środkami finansowymi w ramach ustalonego rocznego planu finansowego. Może zaciągać kredyty krótkoterminowe dla pełnego pokrycia jej wydatków, a nawet długoterminowe za zgodą Ministra Finansów, może tez dokonywać za zgodą Ministra Finansów emisji obligacji (art. 21 i 22 cyt. ustawy).

Formami gospodarowania Zasobem przez Agencję są:

1) sprzedaż mienia w całości lub jego części na zasadach określonych w rozdziale 6 omawianej ustawy;

2) oddanie mienia na czas oznaczony do odpłatnego korzystania osobom prawnym lub fizycznym na zasadach określonych w rozdziale 8 tejże ustawy;

3) wniesienie mienia lub jego części do spółki;

4) oddanie na czas oznaczony administratorowi całości lub części mienia w celu gospodarowania na zasadach określonych w art. 25 cyt. ustawy;

5) przekazanie w zarząd (art. 24 ust. 1 cyt. ustawy). Mienie wchodzące w skład Zasobu, które nie zostało w ten sposób zagospodarowane, Agencja zabezpiecza w taki sposób, aby nie uległo ono zniszczeniu, uszkodzeniu lub kradzieży (§ 37 ust. 1 statutu).

Grunty wchodzące w skład Zasobu mogą być w uzasadnionych gospodarczo przypadkach odłogowane. Agencja zaś może w drodze umowy nieodpłatnie przekazać nieruchomości wchodzące w skład Zasobu na własność:

a) gminie - na cele związane z inwestycjami infrastrukturalnymi służącymi wykonywaniu zadań własnych gmin,

b) Polskiej Akademii Nauk, szkole wyższej lub jednostce badawczo-rozwojowej - na cele służące wykonywaniu ich zadań statutowych.

Agencja może również w drodze umowy przekazać na własność urządzenia, obiekty i sieci: energetyczne, wodno-kanalizacyjne, ciepłownicze oraz telekomunikacyjne wraz z niezbędnymi gruntami - jednostkom prowadzącym działalność w tym zakresie, przy czym przekazanie na rzecz jednostek państwowych i komunalnych może nastąpić nieodpłatnie; może wreszcie wnosić, by rejonowy organ rządowej administracji ogólnej przekazał nieodpłatnie w drodze decyzji Lasom Państwowym grunty wchodzące w skład Zasobu w celu zalesienia (art. 24 ust. 3, 4, 5 i 6 cyt. ustawy).

Przedstawione unormowania prowadzą do następujących wniosków;

Po pierwsze - nie można utożsamiać Agencji ze Skarbem Państwa. Występuje ona bowiem w obrocie prawnym samodzielnie, jako odrębny od Skarbu Państwa podmiot, któremu ustawa przyznała osobowość prawną (art. 33 k.c.). Ponieważ cechą osoby prawnej jest zdolność do tego, by być podmiotem praw i obowiązków, przeto Agencji przysługuje zdolność prawna. Nie jest to zresztą w naszym ustawodawstwie przypadek odosobniony, gdyż są i inne jednostki, którym przepisy szczególne przyznały osobowość prawną, np. art. 8 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385) przyznaje uczelni osobowość prawną. Według panującej powszechnie w doktrynie tzw. teorii organów osobą prawna działa "sama przez organy". Działania te oraz ich skutki przypisuje się zatem samej osobie prawnej, której wobec tego przysługuje pełna, nieograniczona zdolność do działania. Agencja ma zdolność do działania. Agencja ma zdolność sądowa. Może pozywać i być pozywana. Po drugie - Agencja nie ma własnych zadań, lecz realizuje zadania wynikające z polityki rolnej państwa (art. 6 cyt. ustawy). Po trzecie - Agencja wykonuje prawo własności i inne prawa rzeczowe na rzecz państwa w stosunku do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa; Skarb Państwa jest nadal właścicielem nieruchomości tworzących Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa (art. 5, 12 cyt. ustawy). Agencja dysponuje Zasobem na zasadach określonych w ustawie (art. 12 ust. 3 cyt. ustawy) oraz nim gospodaruje (art. 24 ust. 1 cyt. ustawy). Jest więc jedynie instytucja powierniczą Skarbu Państwa, gdyż na zewnątrz występuje jako wyłączny dysponent określonego prawa, działając we własnym imieniu i ponosząc "własną" odpowiedzialność za te działania. Agencja jest państwową osobą prawną. Po czwarte - Agencja wyposażona została nie tylko w samodzielność prawną (art. 3 ust. 1 cyt. ustawy), ale także w samodzielność gospodarczą (art. 20 cyt. ustawy). Po piąte - mienie nabyte przez Agencję w celu zapewnienia funkcjonowania Biura Prezesa i Oddziałów terenowych Agencji stanowi jej własność i nie wchodzi w skład Zasobu (art. 5 ust. 4 i art. 12 ust. 2 cyt. ustawy).

Przechodząc do rozważań dotyczących potrzeby wpisania Agencji w dziale drugim księgi wieczystej, można bronić trzech poglądów. Pierwszy zakłada zbędność jakichkolwiek wpisów Agencji, skoro właścicielem nieruchomości jest Skarb Państwa i on jest wpisany w dziale drugim księgi wieczystej jako właściciel. Drugi natomiast wysuwa potrzebę wpisu w miejsce Skarbu Państwa Agencji i, wreszcie, trzeci, dostrzega konieczność wpisu Agencji w dziale drugim księgi wieczystej obok właściciela - Skarbu Państwa.

Według § 24 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 marca 1992 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 29, poz. 128) w dziale drugim łamie 3 księgi wieczystej wpisuje się właściciela - uprawnionego z tytułu własności lub użytkowania wieczystego stosownie do § 17 cyt. rozporządzenia. Paragraf 17 ust. 1 pkt 1 zd. pierwsze omawianego rozporządzenia nakazuje zaś określić w księdze wieczystej uprawniony Skarb Państwa przez wymienienie Skarbu Państwa, ze wskazaniem organu reprezentującego Skarb Państwa. Uregulowanie to prowadzi do wniosku, że wymienione wyżej dwa pierwsze poglądy należy odrzucić. Pozostaje zatem jedynie trzeci pogląd. Skarb Państwa - jak z dotychczasowych rozważań wynika - jest nadal właścicielem nieruchomości, Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa zaś jako podmiot wykonujący prawo własności i inne prawa rzeczowe na rzecz Skarbu Państwa, dysponujący Zasobem Własności Rolnej Skarbu Państwa i gospodarujący tym Zasobem, powinna być wpisana w dziale drugim księgi wieczystej obok Skarbu Państwa Potrzeba wpisania Agencji w dziale drugim księgi wieczystej obok właściciela - Skarbu Państwa wynika nie tylko z przyczyn jurydycznych, lecz często praktycznych. Agencja wchodzi w stosunki cywilnoprawne, działa na rzecz Skarbu Państwa, ale we własnym imieniu (art. 24 i 27 cyt. ustawy); uczestnictwo zaś w obrocie nieruchomościami wymaga ujawnienia jej w dziale drugim księgi wieczystej obok Skarbu Państwa jako podmiotu działającego na rzecz Skarbu Państwa; w tym zakresie doprowadza się do bardziej dokładnego oznaczenia Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości. Gdyby już w dziale drugim księgi wieczystej był wymieniony obok właściciela inny organ reprezentujący Skarb Państwa, to wniosek Agencji o jej wpis w księdze wieczystej obok Skarbu Państwa powinien obejmować zarazem wniosek o wykreślenie organu dotychczas reprezentującego Skarb Państwa. Wskazanie zaś w dziale drugim księgi wieczystej Agencji jako organu reprezentującego Skarb Państwa powinno nastąpić po uprzednim wykreśleniu dotychczas wpisanego innego organu.

Należy zastrzec, że powyższe rozważania nie dotyczą takiej sytuacji, gdy Agencja jest właścicielem nieruchomości, albowiem jej mienie nie wchodzi do Zasobu (art. 5 ust. 4 i 12 cyt. ustawy), a wpis w dziale drugim księgi wieczystej nastąpi na rzecz Agencji jako właściciela, a nie organu reprezentującego Skarb Państwa.

Wpis Agencji obok Skarbu Państwa w dziale drugim księgi wieczystej nie następuje z urzędu. Agencja powinna złożyć wniosek do właściwego sądu rejonowego prowadzącego księgi wieczyste (art. 38 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece - Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) wraz z odpowiednimi dokumentami, jak tego wymaga art. 46 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece i § 24 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości. Jakie to powinny być dokumenty? Otóż, w stosunku do nieruchomości należących dotychczas do państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej - decyzja o likwidacji przedsiębiorstwa w celu przekazania Agencji majątku przedsiębiorstwa, podjęta przez organ założycielski (art. 15 cyt. ustawy), odpis postanowienia sądu rejonowego o wykreśleniu przedsiębiorstwa z rejestru przedsiębiorstw państwowych (art. 14 ust. 1 i 3 cyt. ustawy) oraz protokół zdawczo-odbiorczy, będący spisem z natury przejmowanych nieruchomości (art. 19 cyt. ustawy). W stosunku do nieruchomości rolnych Skarbu Państwa znajdujących się w użytkowaniu spółdzielni, osób fizycznych, a także innych niepaństwowych jednostek organizacyjnych - decyzja właściwego ze względu na położenie nieruchomości rejonowego organu rządowej administracji ogólnej, stwierdzająca wygaśnięcie dotychczasowych decyzji oraz przekazanie mienia do Zasobu (art. 16 ust. 1 i 3 cyt. ustawy) i protokół zdawczo-odbiorczy (art. 19 cyt. ustawy). W stosunku do nieruchomości określonych przedsiębiorstw gospodarki rolnej - decyzja wojewody właściwego ze względu na położenie nieruchomości o przekazaniu tych nieruchomości Agencji i protokół zdawczo-odbiorczy (art. 17 ust. 1 i art. 19 cyt. ustawy). W stosunku do nieruchomości przejmowanych na rzecz Skarbu Państwa na podstawie przepisów szczególnych, np. orzeczenia sądu ustalającego, że Skarb Państwa jest właścicielem określonych nieruchomości lub stwierdzającego nabycie nieruchomości przez zasiedzenie - opis orzeczenia sądu z klauzulą prawomocności (art. 18 cyt. ustawy) i protokół zdawczo-odbiorczy (art. 19 cyt. ustawy). W stosunku do nieruchomości Skarbu Państwa będących w dacie wejścia w życie ustawy w zarządzie państwowych jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej - decyzja Agencji stwierdzająca wygaśnięcie zarządu państwowym jednostkom organizacyjnym nie posiadającym osobowości prawnej, protokół zdawczo-odbiorczy, o którym mowa w § 4 i 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 15 stycznia 1992 r. w sprawie szczegółowego trybu przekazywania w zarząd mienia wchodzącego w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 12, poz. 50).

Z podanych wyżej przyczyn udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1994 r., Nr 6, poz. 121