Uchwała z dnia 1993-01-29 sygn. III CZP 175/92

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt  III CZP 175/92

Uchwała z dnia 29 stycznia 1993 r.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Antoniego G., z udziałem Jadwigi K., o dział spadku, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Jeleniej Górze, postanowieniem z dnia 3 grudnia 1992 r., do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

1. Czy do przekazania sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym Sądowi prowadzącemu sprawę o dział spadku, na zasadzie art. 688 k.p.c. w zw. z art. 618 § 2 k.p.c., odnosi się również przepis art. 200 k.p.c. o związaniu postanowieniem o przekazaniu sprawy, czy też Sąd "działowy" miał prawo zwrócić te akta celem dokonania koniecznych czynności sądowych (w tym wypadku uchylenia nieprawomocnego wyroku zaocznego i umorzenia postępowania)?
2. W przypadku uznania, że art. 200 k.p.c. ma zastosowanie, jaki powinien być dalszy los nieprawomocnego wyroku zaocznego, wydanego w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, który przed przekazaniem tej sprawy do Sądu "działowego" nie został uchylony mimo złożenia sprzeciwu?

podjął następującą uchwałę:

Przekazanie sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym sądowi rozpoznającemu sprawę o dział spadku jest dla tego sądu wiążące. Dotyczy to również sytuacji, gdy postanowienie o przekazaniu wydane zostało po wydaniu wyroku zaocznego, a przed rozpoznaniem sprzeciwu. Sąd rozpoznający sprawę o dział spadku oddalając wniosek - po ustaleniu, że nieruchomość ujawniona w księdze wieczystej nie była przedmiotem własności (współwłasności) spadkodawcy i że nie ma innego majątku podlegającego podziałowi - uchyla wyrok zaoczny i umarza postępowanie.

Uzasadnienie

Wnioskodawca Antoni G., składając w dniu 17 lipca 1992 r. wniosek o dział spadku po matce Katarzynie G., podał, że w skład spadku wchodzi udział w nieruchomości położonej w T.-M., która została nabyta w 1933 r. przez ojca wnioskodawcy, Tomasza G., w czasie trwania jego związku małżeńskiego. W tej sytuacji, mimo że nieruchomość figuruje w księdze wieczystej zmarłego ojca, po którym spadek odziedziczyła w całości Jadwiga K., wchodzi ona w skład majątku dorobkowego obojga rodziców, a w konsekwencji udział w niej wchodzi w skład spadku po matce, której spadkobiercami ustawowymi są on i jego siostra Jadwiga K.

Po wszczęciu postępowania działowego Antoni G. wystąpił z odrębnym powództwem przeciwko Jadwidze K. o uzgodnienie treści księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości nabytej przez ojca, w czasie trwania małżeństwa, przez wpisanie w dziale II tej księgi, obok Tomasza G., jego żony Katarzyny G. - "na zasadach wspólności ustawowej". Ponieważ na rozprawę w tej sprawie nie stawiła się pozwana Jadwiga K., rozpoznający ją Sąd Wojewódzki w Koninie wydał w dniu 12 grudnia 1991 r. wyrok zaoczny, uwzględniający powództwo o uzgodnienie wpisu w dziale II księgi wieczystej przez wpisanie w nim, obok Tomasza G., Katarzyny G. - jako właścicieli "na zasadzie małżeńskiej wspólności majątkowej". Następnie - po wniesieniu przez pozwaną Jadwigę K. sprzeciwu od wyroku zaocznego - wydał w dniu 23 stycznia 1992 r. postanowienie o uznaniu się za niewłaściwy i przekazaniu sprawy Sądowi Rejonowemu w Jeleniej Górze, rozpoznającemu sprawę o dział spadku po Katarzynie G. Jako podstawę takiego rozstrzygnięcia powołał art. 618 § 2 k.p.c.

Sąd Rejonowy w Jeleniej Górze, po rozpoznaniu sprawy o dział spadku, w tym sporu, czy nabyta przez Tomasza G. działka wchodziła w skład ustawowej wspólności małżeńskiej, postanowieniem z dnia 25 września 1992 r. uchylił wyrok zaoczny, oddalił powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej, oddalił wniosek o dział spadku i orzekł o kosztach postępowania. W uzasadnieniu tego postanowienia przyjął, że nabyta przez Tomasza G. nieruchomość nie wchodziła w skład majątku wspólnego małżonków i odziedziczyła ją w całości uczestniczka postępowania Jadwiga G. W tej sytuacji nieruchomość nie wchodzi w skład spadku, a ponieważ spadkodawczyni Katarzyna G. nie pozostawiła innego majątku, wniosek podlega oddaleniu. Podobnie oddaleniu podlega powództwo o uzgodnienie księgi wieczystej.

Sąd Wojewódzki w Jeleniej Górze, rozpoznając sprawę na skutek rewizji wnioskodawcy, przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji uchwały, uznając, iż budzi on poważne wątpliwości i ma istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Sprawa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece - Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) jest typową sprawą o "prawo własności" w rozumieniu art. 618 § 1 k.p.c. Mieści się też w pojęciu sporu o to, czy pewien przedmiot, w konkretnym wypadku nieruchomość, należy do spadku w rozumieniu art. 685 k.p.c. (por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1981 r. - OSNCP 1982, z. 11-12, poz. 172). Rozważając więc przedstawione w sprawie zagadnienie w oderwaniu od stanu faktycznego wynikającego z akt, można powiedzieć, że postanowienie Sądu Wojewódzkiego w Koninie o uznaniu się niewłaściwy jest co do zasady słuszne i że w tej sytuacji problem podstawy prawnej przekazania sporu o własność sądowi "działowemu" i uprawnień tego sądu do uchylenia wyroku zaocznego rzeczywiście występuje. Inaczej do sprawy należałoby natomiast podejść przy przyjęciu, że prawidłowe jest stwierdzenie w uzasadnieniu postanowienia Sądu Rejonowego ("działowego"), że Jadwiga K., "sprzedała przedmiotową nieruchomość odziedziczoną po ojcu" - w dniu 30 lipca 1985 r., a więc pięć lat przed wszczęciem postępowania działowego - "Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Naczelnika Miasta T.". Przy prawidłowości tego ustalenia nie można byłoby w ogóle mówić (bez stwierdzenia nieważności umowy) ani o istnieniu sporu o "prawo własności" w rozumieniu art. 618 § 1 k.p.c., ani też o sporze między współspadkobiercami o to, czy nieruchomość wchodzi w skład spadku, a więc o sporze, o jakim mowa w art. 685 k.p.c. W takim wypadku postanowienie Sądu Wojewódzkiego w Koninie byłoby pozbawione podstaw prawnych.

W świetle ustalonego w uzasadnieniu postanowienia Sądu Rejonowego stanu faktycznego brak podstaw do przekazania wynikałby przy tym nie tylko z braku przesłanek przewidzianych w art. 618 § 1 i 685 k.p.c. oraz 688 k.p.c., ale również z tego względu, że spór o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, mający na celu doprowadzenie księgi do rzeczywistego, a więc aktualnego w dacie orzekania stanu prawnego, nie mógłby się toczyć bez udziału Skarbu Państwa (gminy), a być może innych jeszcze osób będących aktualnymi właścicielami lub też użytkownikami wieczystymi działek (por. wyrok SN z dnia 23 grudnia 1988 r. III CRN 434/88 - OSNCP 1991, z. 1, poz. 12). Jest zaś rzeczą oczywistą, że ani Skarb Państwa, ani też ewentualni kolejni nabywcy nieruchomości (nie spadku) nie mogliby być uczestnikami postępowania działowego, w tym również toczącego się w jego ramach "sporu między współspadkobiercami o to, czy pewien przedmiot należy do spadku" (art. 685 k.p.c.).

W związku z rozbieżnością występującą między założeniem przyjętym w uzasadnieniu postanowienia przedstawiającego zagadnienie prawne i stwierdzeniem zawartym w uzasadnieniu postanowienia Sądu Rejonowego co do tego, że przedmiot objęty wnioskiem o dział spadku oraz żądaniem zawartym w pozwie o uzgodnienie treści księgi wieczystej został sprzedany (w trybie przymusowym pod rygorem wywłaszczenia) Sąd Najwyższy uznał za celowe ustosunkowanie się do przedstawionego zagadnienia przy uwzględnieniu obu różnych sytuacji.

W okolicznościach konkretnego wypadku, gdy powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym wytoczone zostało w czasie, gdy toczyło się już postępowanie działowe, zagadnienie podstawy prawnej przekazania sprawy i związania postanowieniem o przekazaniu przedstawia się w obu sytuacjach identycznie. Z porównania unormowań zawartych w § 1 i 2 wynika, że na jego podstawie dokonuje się przekazywania spraw wymienionych w § 1, a więc i spraw o "prawo własności" będących już w toku w chwili wszczęcia postępowania o zniesienie współwłasności (a w myśl art. 688 k.p.c. i o dział spadku). Paragraf 2 art. 618 k.p.c. nie odnosi się zatem do spraw wniesionych po wszczęciu postępowania działowego. Przekazywanie takich spraw następuje na podstawie art. 200 k.p.c., oczywiście w związku z § 1 art. 618 k.p.c., a jeśli chodzi o spory co do tego, czy jakiś przedmiot wchodzi w skład spadku - przy uwzględnieniu art. 685 k.p.c. W tym wypadku bezpośrednie zastosowanie mają postanowienia § 2 i 3 art. 200 k.p.c., a więc i postanowienie o związaniu sądu, któremu sprawa została przekazana, postanowieniem o przekazaniu (z wyjątkiem przekazania sprawy przez sąd niższego rzędu sądowi wyższemu).

Gdyby w grę wchodziło przekazanie sądowi "działowemu" (rozpoznającemu sprawę o zniesienie współwłasności czy też o dział spadku) sprawy wcześniej wszczętej, to podstawę przekazania stanowiłby art. 618 § 2 k.p.c. (lub 618 § 2 k.p.c. w zw. z art. 688 k.p.c.), będący przepisem szczególnym w stosunku do art. 200 § 1 k.p.c. Nie oznacza to jednak, że w takim wypadku sąd, któremu sprawa została przekazana, nie byłby związany postanowieniem o przekazaniu. Postanowienie o przekazaniu wydane zarówno na podstawie art. 200 § 1 k.p.c. jak i na podstawie art. 618 § 2 k.p.c., podlega zaskarżeniu zażaleniem (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.), a po uprawomocnieniu wiąże zarówno strony (uczestników postępowania nieprocesowego), jak i sąd. Ponadto, skoro przepis art. 618 § 2 k.p.c. nie normuje kwestii związania sądu, któremu sprawa została przekazana, nie ma podstaw do przyjęcia, że jego unormowanie odnoszące się do samego przekazania wyłącza stosowanie art. 200 § 2 k.p.c.

Przyjmując, że niezależnie od podstawy prawnej, na jakiej wydane zostało postanowienie o przekazaniu sprawy dotyczącej uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, sąd, któremu została sprawa przekazana (sąd rozpoznający sprawę o dział spadku) jest związany postanowieniem o przekazaniu, należy uznać, że sąd ten musi rozstrzygnąć o całości żądań (o wszystkich żądaniach). Oczywiście, sposób postępowania i rozstrzygnięcia powinien zależeć od okoliczności faktycznych występujących w sprawie.

W razie prawidłowego przekazania sporu o prawo własności, o uzgodnienie treści księgi wieczystej, czy też o to, czy określony przedmiot należy do spadku, sąd traktuje oba żądania (o ustalenie prawa i o dokonanie zniesienia współwłasności) jako jedną sprawę i nie ma potrzeby wydawania odrębnych rozstrzygnięć. Jeżeli postanowieniem działowym obejmuje sporną nieruchomość i dokona jej fizycznego podziału lub też przyzna ją jednemu z uczestników postępowania, to postanowienie takie będzie stanowiło podstawę do dokonania właściwych wpisów w księdze wieczystej, czy też w większej liczbie ksiąg - w wypadku fizycznego podziału nieruchomości. Oddalając wniosek o zniesienie współwłasności czy też o dział spadku po ustaleniu, że będąca przedmiotem sporu nieruchomość nie stanowi współwłasności uczestników postępowania lub nie należy do spadku, sąd nie musi także wydawać odrębnego orzeczenia w przedmiocie żądania uzgodnienia treści księgi wieczystej. Rozstrzygnięcie merytoryczne w przedmiocie żądania uzgodnienia treści księgi wieczystej będzie zobowiązany wydać tylko wówczas, gdy nie będzie wydawał takiego rozstrzygnięcia w zakresie żądanego działu, a np. umorzy postępowanie w związku z cofnięciem wniosku o zniesienie współwłasności, czy też o dział spadku. Jednakże w przypadku przekazania sprawy po wydaniu wyroku, i to w sentencji orzeczenia. Jeżeli wydaje orzeczenie merytoryczne, uchyla wyrok zaoczny i umarza postępowanie, a gdy umarza postępowanie w sprawie działowej musi rozstrzygnąć o wyroku zaocznym w sposób przewidziany w art. 347 k.p.c.

Odmienna sytuacja będzie występować w razie bezpodstawnego przekazania sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej sądowi "działowemu" (co w świetle ustaleń poczynionych przez Sąd Rejonowy zdaje się mieć miejsce w niniejszej sprawie). Sąd, nie mogąc rozpoznawać sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym tylko z udziałem uczestników postępowania działowego, bez udziału innych osób wpisanych do księgi wieczystej oraz tych, których uprawnienia z tytułu własności nie zostały dotychczas ujawnione, i będąc związany postanowieniem o przekazaniu, powinien w takim wypadku sprawę przekazaną traktować jako odrębną i rozpoznać ją w trybie właściwym (spornym), postępując tak, jak gdyby rozpoznawał sprzeciw od wyroku zaocznego przez siebie wydanego. W tym wypadku mógłby ewentualnie zawiesić postępowanie w sprawie działowej na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.

Z przedstawionych względów przedstawione zagadnienie prawne rozstrzygnięto jak w sentencji uchwały.

OSNC 1993 r., Nr 6, poz. 111