Uchwała z dnia 1992-12-30 sygn. III CZP 157/92

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 157/92

Uchwała z dnia 30 grudnia 1992 r.

Przewodniczący: sędzia SN K. Kołakowski.

Sędziowie SN: A. Wypiórkiewicz (sprawozdawca), T. Żyznowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Zarządu Gminy w K. z udziałem Skarbu Państwa - Urzędu Rejonowego w S. o wpis prawa własności, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Tarnobrzegu z siedzibą w Sandomierzu postanowieniem z dnia 19 listopada 1992 r. sygn. akt (...) do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy na podstawie art. 46 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147; zm.: Dz. U. z 1991 r. Nr 22, poz. 92 i Nr 115, poz. 496) Sąd w postępowaniu wieczystoksięgowym może odmówić wpisu do księgi wieczystej prawa własności nieruchomości na rzecz gminy, gdy ostateczna decyzja wojewody wydana na podstawie art. 18 ust. 1 w zw. z art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 i Nr 43, poz. 253), stwierdzająca nabycie z mocy prawa własności przez gminę, jest niezgodna z treścią księgi wieczystej, w której w dziale II jest wpisana osoba fizyczna, a nie Skarb Państwa?

podjął następującą uchwałę:

Sąd odmówi dokonania w księdze wieczystej wpisu na rzecz gminy własności nieruchomości, jeżeli stanowiąca podstawę wniosku o wpis decyzja wojewody, wydana w oparciu o art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.), dotyczy nieruchomości uregulowanej w tej księdze na rzecz osoby fizycznej, a wynikająca stąd przeszkoda nie została usunięta przez złożenie odpowiedniego dokumentu.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Sandomierzu prowadzi księgę wieczystą KW nr 1827 dla nieruchomości o pow. 2,7154 ha, położonej w B. W dziale II tej księgi zamieszczony został w 1948 r. wpis prawa własności na rzecz Zelmana B., syna Herszli i Rywy.

W dniu 10 lutego 1992 r. Urząd Gminy w K. złożył wniosek o przeniesienie wymienionej nieruchomości, oznaczonej nr 105 i obejmującej obecnie 2,61 ha powierzchni, do prowadzonej dla nieruchomości gminnej księgi wieczystej KW nr 37995 oraz o wpisanie prawa własności wnioskodawcy. Do wniosku dołączono, poza opisem nieruchomości, mapą i kartą inwentaryzacyjną - ostateczną decyzję Wojewody T. z dnia 30 grudnia 1991 r. (...), stwierdzającą nabycie przez Gminę K. z mocy prawa nieodpłatnie własności wspomnianej nieruchomości. Decyzja ta wydana została na podstawie art. 5 ust. 1 i art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 z późn. zm.).

Sąd Rejonowy, postanowieniem z dnia 10 czerwca 1991 r., odmówił dokonania wpisu prawa własności na tej podstawie, że wnioskodawca nie wykazał w postępowaniu wieczystoksięgowym, że własność nieruchomości przeszła z ujawnionego w księdze wieczystej właściciela na rzecz Skarbu Państwa.

Rozpoznając sprawę na skutek rewizji Urzędu Gminy w K. Sąd Wojewódzki powziął poważną wątpliwość prawną w kwestii przedstawionej w pytaniu, czy przytoczona wyżej ostateczna decyzja wojewody może uzasadnić wpis własności gminy w sytuacji, gdy księga wieczysta ujawnia prawo własności osoby fizycznej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zagadnienie prawne, o którym mowa w przedstawionym pytaniu, wyłoniło się z rozważań, które z jednej strony dotyczą problematyki związania sądu w postępowaniu cywilnym ostateczną decyzją administracyjną, a z drugiej nawiązują do zasad postępowania wieczystoksięgowego, które przy załatwianiu wniosku o wpis zobowiązują sąd do badania treści księgi wieczystej z punktu widzenia jego formalnych i materialnych przesłanek.

Jeżeli chodzi o pierwszą z tych kwestii, to należy mieć na uwadze, że art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 18 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) wyznacza zakres kognicji sądu w sposób, który nie narusza zasady związania sądu ostateczną decyzją administracyjną, z wyłączeniem decyzji dotkniętych bezwzględną (oczywistą) nieważnością (wydanych przez organ całkowicie nie powołany, z pominięciem jakiejkolwiek procedury - por. m.in. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 29 czerwca 1957 r. - IOSN 1959, z. 3 poz. 88, z dnia 11 kwietnia 1959 r. - OSPiKA 1962, z. 4, poz. 106, z dnia 19 października 1966 r. - OSNCP 1967, z. 5, poz. 90). Jednakże takie związanie nie oznacza, że sąd pozbawiony jest możliwości zbadania, jakie prawne znaczenie ma decyzja administracyjna dla przedmiotu i celu postępowania, a w dalszej konsekwencji - dla rozstrzygnięcia sprawy. Przeciwnie, przeprowadzenie oceny prawnej istotnych okoliczności związanych z przedmiotem mającego nastąpić rozstrzygnięcia, a więc także faktu zapadnięcia określonej decyzji administracyjnej, należy do obowiązku sądu ze względu na zasady orzekania. W szczególności, w postępowaniu wieczystoksięgowym art. 46 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece zobowiązuje sąd m.in. do zbadania formy i treści dokumentów, a więc także decyzji administracyjnych, które zostały dołączone do wniosku jako jego merytoryczne uzasadnienie. Wpis do księgi wieczystej wiąże się z reguły ze zdarzeniami prawnymi, których zaistnienie wywiera wpływ na byt praw i obowiązków w niej ujawnionych. Wówczas ocena prawna w zakresie podstawy wpisu podejmowana jest na podstawie przepisów prawa materialnego. Jest ona znacznie uproszczona w sytuacji, gdy ustawa regulująca określone stosunki na obszarze prawa cywilnego sama nadaje decyzji administracyjnej - jak w sprawie obecnie rozpoznawanej (por. art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych - Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.) - charakter dokumentu stanowiącego podstawę wpisu. Jednakże przepisy takie nie uchybiają zasadom postępowania wieczystoksięgowego.

Prawidłowo odczytując załączoną do wniosku gminy o wpis własności ostateczną decyzję wojewody, wydaną na podstawie art. 18 ust. 1 cyt. wyżej ustawy z dnia 10 maja 1990 r., należy przyjąć, że stanowi ona ustawowe poświadczenie, iż gmina stała się z mocy prawa z dniem 27 maja 1990 r. (por. art. 40 cyt. ustawy) właścicielem określonego składnika mienia ogólnonarodowego (państwowego), które zostało wyczerpująco wymienione w art. 5 ust. 1 i 2 cyt. ustawy. Poświadczenie takie ma charakter stanowczy. Aczkolwiek zatem nabycie własności następuje z mocy prawa, to jednak w obrocie prawnym gmina w celu wykazania swojego tytułu do nieruchomości nie może skutecznie powoływać się jedynie na brzmienie art. 5 cyt. ustawy. Do tego celu niezbędne jest uzyskanie odpowiedniej decyzji wojewody. Także sąd nie mógłby ustalić faktu nabycia przez gminę, z mocy prawa, własności nieruchomości jako przesłanki orzeczenia w toczącym się procesie o własność pomiędzy gminą a innym podmiotem. Nie może zatem ujść uwadze ta istotna okoliczność, że komunalizacja polega na nabyciu z mocy prawa (lub w drodze przekazania przez Państwo - por. art. 5 ust. 3 cyt. ustawy) mienia pochodzącego od ustawowo określonego właściciela. Nie jest możliwe skomunalizowanie, w trybie omawianej ustawy, nieruchomości należącej do innego niż Skarb Państwa podmiotu. Decyzja wojewody stwierdzająca nabycie przez gminę nieruchomości nie należącej do mienia państwowego jest nieważna z konsekwencjami przewidzianymi w art. 156 § 1 k.p.a. Własność gminy, pochodząc od Skarbu Państwa, zależna jest przeto od osoby poprzedniego właściciela.

To ostatnie stwierdzenie przesądza o obowiązywaniu art. 34 ustawy o księgach wieczystych i hipotece w sprawach o wpis własności gminy na podstawie decyzji komunalizacyjnej, gdyż nabycie własności w tym trybie nie ma charakteru pierwotnego w sensie wyłączającym wymagania wymienionego przepisu. Wyłączenie to dotyczy sytuacji, gdy z punktu widzenia skuteczności nabycia własności obojętne jest, kto był uprzednio właścicielem, a tym samym - kto ujawniony został w księdze wieczystej jako właściciel (jak przykładowo w sprawach dotyczących: zasiedzenia, wywłaszczenia, reformy rolnej, czy aktów nacjonalizacyjnych z minionego okresu). Z przyczyn wyżej wymienionych stan taki nie zachodzi w razie nabycia własności przez gminę na podstawie art. 5 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. Aczkolwiek wymieniony art. 34 ustawy o księgach wieczystych i hipotece odnosi się w zasadzie do nabycia własności w drodze czynności prawnej, to jednak obejmuje on również wypadki nabycia własności z mocy prawa, gdy przesłanką tego nabycia jest status poprzedniego właściciela. W takich wypadkach treść działu II księgi wieczystej nie może być pozbawiona znaczenia dla uzyskania wpisu własności. Warto przy tym nadmienić, że wprawdzie sam brak wpisu własności Skarbu Państwa do księgi wieczystej nie pozbawia wojewody możliwości objęcia nieruchomości decyzją komunalizacyjną, ale rzeczywiste nabycie własności przez gminę nastąpi tylko w sytuacji, gdy nieruchomość należała do mienia ogólnonarodowego (państwowego).

Omawiany art. 34 ustawy o księgach wieczystych i hipotece stanowi w odniesieniu do ujawnienia właściciela, że następstwo prawne po osobie wpisanej jako właściciel powinno zostać wykazane odpowiednimi dokumentami, w czym wykazuje dbałość o zachowanie ciągłości w następujących po sobie wpisach. Jeżeli zatem w księdze wieczystej, prowadzonej dla nieruchomości będącej przedmiotem decyzji wojewody, zamieszczony został wpis własności osoby fizycznej to zachodzi przeszkoda do wpisu własności gminy, podlegająca usunięciu w trybie art. 48 ust. 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Sąd wówczas powinien wyznaczyć wnioskodawcy odpowiedni termin do złożenia dokumentu pozwalającego ustalić, że w dacie wejścia w życie ustawy z dnia 10 maja 1990 r. uregulowana w księdze wieczystej nieruchomość stanowiła składnik mienia państwowego (np. oparty na art. 189 k.p.c. wyrok ustalający własność Skarbu Państwa albo wyrok ustalający zgodność treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym). Wymagania art. 34 zd. 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece nie należy rozumieć tylko w znaczeniu bezpośredniego następstwa (np. przez spadkobranie, nabycie na podstawie umowy). Ma on na uwadze wykazanie ustalonej przez prawo materialne kolejności w przebiegu nabywania własności ujawnionej w księdze wieczystej.

Przyjęcie odmiennego punktu widzenia, zakładającego pominięcie art. 34 ustawy o księgach wieczystych i hipotece w postępowaniu o ujawnienie własności na podstawie decyzji komunalizacyjnych, prowadzić może do konsekwencji trudnych do przyjęcia. Wpisy własności gmin dokonywane bez względu na treść ksiąg wieczystych stanowią bowiem zagrożenie dla ochrony własności pozapaństwowej, w szczególności należącej do osób fizycznych. Mogą przyczynić się do eskalacji działań obronnych przez zmuszanie właścicieli ujawnionych w księgach wieczystych do dochodzenia stwierdzenia nieważności decyzji wojewodów i wszczynania procesów cywilnych w przedmiocie ustalenia prawa własności. Komunalizacja stanowi odpowiednią okazję do porządkowania stosunków własnościowych w sytuacjach, gdy nabycie przez Skarb Państwa własności nie znalazło dotychczas odzwierciedlenia w księgach wieczystych. Chociaż sama organizacja samorządu terytorialnego należy do zmian ustrojowych, to majątkowe wyposażenie gmin pozostaje w sferze stosunków, które podlegają zasadom obrotu podległego prawu cywilnemu.

Nie powinno budzić wątpliwości, że uprzednie lub równoczesne uzyskanie przez Skarb Państwa wpisu własności na mocy właściwych przepisów stanowiących o podstawie nabycia umożliwia zamieszczenie wpisu na rzecz gminy w oparciu o decyzję komunalizacyjną.

Podnoszona przez Sąd Wojewódzki okoliczność, że nieruchomość objęta księgą wieczystą KW nr 1827 mogła stać się własnością państwową na podstawie przepisów dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87 ze zm.), jest o tyle wątpliwa, że ujawniony w księdze wieczystej właściciel, obecny na rozprawie przed Sądem Najwyższym, uzyskał wpis własności w 1948 r.

Biorąc pod rozwagę przytoczoną wyżej argumentację Sąd Najwyższy podjął uchwałę na podstawie art. 391 k.p.c. o treści ustalonej w sentencji.˙

OSNC 1993 r., Nr 5, poz.84