Uchwała z dnia 1993-01-14 sygn. II UZP 21/92

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt  II UZP 21/92

Uchwała z dnia 14 stycznia 1993 r.

Przewodniczący: Prezes SN J. Wasilewski.

Sędziowie SN: A. Filcek, A. Józefowicz (współsprawozdawca), K. Kolasiński, W. Masewicz, T. Romer (sprawozdawca), S. Szymańska.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora J. Szewczyka, w sprawie z wniosku Haliny Z. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych - Oddział w K.G. o ustalenie obowiązku ubezpieczenia, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego postanowieniem z dnia 23 września 1992 r.:

Czy wspólnik spółki cywilnej może być jej pracownikiem i w konsekwencji tego podlegać pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu?

podjął następującą uchwałę:

1. Wspólnik spółki cywilnej nie może zawrzeć ze wspólnikami tej spółki umowy o pracę, której przedmiotem byłoby prowadzenie lub reprezentowanie spraw spółki.
2. Wspólnik taki podlega ubezpieczeniu społecznemu osób prowadzących działalność gospodarczą.

Uzasadnienie 

Stan faktyczny sprawy, na tle której powstało przytoczone w sentencji uchwały zagadnienie prawne, przedstawia się następująco. Powódka jako wspólnik spółki cywilnej (...) w J.G. została powołana uchwałą wspólników na stanowisko dyrektora tej spółki. Wynagrodzenie powódki, składki na pracownicze ubezpieczenie społeczne oraz składki na Fundusz Pracy zostały rozliczone w miesięcznej deklaracji ZUS i wliczone w koszty działalności spółki. Zakład Ubezpieczeń Społecznych - Oddział w K.G. nie przyjął tego rozliczenia i wydał decyzję zobowiązującą powódkę do ubezpieczenia się na własny koszt.

W dniu 1 marca 1991 r. z powódką zawarto umowę o pracę na stanowisku dyrektora w pełnym wymiarze czasu. Umowa została podpisana przez zastępcę dyrektora do spraw technicznych jako kierownika zakładu pracy oraz przez powódkę.

Organ rentowy z dnia 9 lipca 1991 r. wydał decyzję uznającą, że powódka podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, unormowanego ustawą z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jedn. tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.), ponieważ prowadzi działalność gospodarczą na podstawie zaświadczenia o wpisie do ewidencji działalności gospodarczych.

Sąd Wojewódzki - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z dnia 27 listopada 1991 r. sygn. akt (...) oddalił odwołanie powódki od tej decyzji. W uzasadnieniu Sąd, nie negując możliwości zatrudnienia powódki w spółce, której jest wspólnikiem, przez innych wspólników, podał, że przede wszystkim prowadzi ona działalność gospodarczą i dlatego podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego na podstawie przepisów powołanej ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą.

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, rozpatrując rewizję powódki od tego wyroku, na podstawie art. 391 § 1 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne: czy osoba będąca wspólnikiem spółki cywilnej i jednocześnie pracownikiem tej spółki, zatrudnionym na podstawie umowy o pracę, podlega ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej czy z tytułu zatrudnienia?

Nie podważając argumentacji Sądu I instancji, że powódka jest przede wszystkim osobą prowadzącą działalność gospodarczą i z tego tytułu obowiązana jest do opłacania składki na ubezpieczenie społeczne, a zatrudnianie przez spółkę wspólników może zmierzać do pomniejszenia dochodu spółki stanowiącego podstawę wymiaru podatków, Sąd Apelacyjny zwrócił także uwagę na to, że wspólnicy nie muszą osobiście spełniać wszystkich prac związanych z prowadzeniem spółki i mogą prace te zlecić za wynagrodzeniem jednemu z wspólników. Powstaje wówczas między taką osobą a pozostałymi wspólnikami stosunek pracy, co rodzi obowiązek ubezpieczenia społecznego po stronie pracodawcy, czyli spółki cywilnej, stosownie do treści art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137).

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia stwierdził m.in. że Sąd Apelacyjny właściwie sam rozstrzygnął zagadnienie przyjmując, iż dopuszczalne jest zatrudnienie przez spółkę cywilną wspólnika w charakterze pracownika. W konsekwencji tego wspólnik taki byłby objęty ubezpieczeniem pracowniczym. Zdaniem Sądu Najwyższego jednak, Sąd Apelacyjny, przyjmując możliwość występowania równoległego stosunku spółki cywilnej i stosunku pracy między tymi samymi podmiotami, w sposób niekonsekwentny określił pracodawcę. W zagadnieniu prawnym przyjmuje bowiem, że jest nim spółka cywilna, a w uzasadnieniu, iż stosunek pracy nawiązuje się między zatrudnionym wspólnikiem a pozostałymi wspólnikami. W pierwszym z tych ujęć zatrudniony wspólnik występowałby w podwójnej roli - pracownika i pracodawcy. Spółka cywilna nie ma bowiem osobowości prawnej, a wspólnicy odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania. W konsekwencji przyjęcia drugiego z tych ujęć, należałoby przyjąć istnienie tylu spółek, ilu jest wspólników.

W dalszym ciągu Sąd Najwyższy wyraża wątpliwość co do możliwości nawiązania przez pozostałych wspólników stosunku pracy z jednym z nich, skoro świadczenie pracy jest typową usługą, jaką wspólnicy wnoszą do spółki cywilnej jako wkład.

Przyjmując dopuszczalność zawarcia umowy o pracę przez spółkę cywilną ze wspólnikami Sąd Najwyższy równocześnie podkreślił, że przeciwko takiemu stanowisku przemawiają trudności w sprecyzowaniu stron takiego stosunku pracy.

Sąd Najwyższy rozważył i ustalił, co następuje:

Skład trzech sędziów Sądu Najwyższego domagał się rozstrzygnięcia dwóch kwestii. Pierwszej - czy wspólnik spółki cywilnej może być jej pracownikiem - i drugiej - czy, przy pozytywnym rozstrzygnięciu kwestii pierwszej, wspólnik zatrudniony w spółce cywilnej może podlegać ubezpieczeniu pracowniczemu.

Pierwsza z przedstawionych kwestii wydaje się nie budzić wątpliwości sądów zajmujących się niniejszą sprawą. Wątpliwość dostrzegł natomiast Sąd Najwyższy.

Przepisy kodeksu cywilnego (księga trzecia, tytuł XXXI, art. 860-875) o spółce nie wyłączają możliwości zawarcia przez wspólników z jednym z nich umowy o pracę.

Same trudności w sprecyzowaniu stron stosunku pracy w spółce cywilnej, w tym przede wszystkim pracodawcy, które jako zasadniczy argument do podjęcia uchwały w składzie 7 sędziów przytacza się w przedstawionym zagadnieniu, nie mogą być potraktowane jako zaprzeczenie możliwości powstania stosunku pracy między wspólnikami. Ustalenie, czy w danym przypadku doszło do nawiązania stosunku pracy może być rzeczywiście trudne, ale jest to materia postępowania dowodowego, w tym przede wszystkim treść zawartej umowy. Nie można wykluczyć w niektórych wypadkach fikcyjnego zawierania umów o pracę celem obejścia prawa, w tym prawa podatkowego.

Charakterystyczne są, w nawiązaniu do stanu faktycznego, na tle którego powstało zagadnienie, zeznania powódki, przesłuchanej w trybie art. 304 k.p.c. Podała ona m.in. "...ja jestem pracownikiem spółki i świadczę pracę. Jest mi to potrzebne dlatego, ponieważ moje wynagrodzenie i ubezpieczenie mogłabym wliczać w koszty spółki".

Same trudności dowodowe nie mogą jednak stanowić podstawy do ogólnych, negatywnych wniosków odnośnie do możliwości wykonywania przez wspólnika na rzecz pozostałych wspólników pracy w ramach stosunku pracy.

Decydującą dla rozstrzygnięcia, czy praca jest wykonywana w ramach stosunku pracy w rozumieniu prawa pracy, czy też jest świadczona na innej podstawie prawnej, będzie szczegółowa ocena jej konkretnych elementów. Wydaje się, że z punktu widzenia przepisów prawa pracy nie ma przeszkód do uznania, że zatrudniający wspólnika w spółce pozostali wspólnicy, czy też wspólnik, są zakładem pracy w rozumieniu art. 3 k.p. Spółka cywilna, w myśl art. 2 ust. 2 ustawy o działalności gospodarczej z dnia 23 grudnia 1988 r. (Dz. U. Nr 41, poz. 324), jest podmiotem gospodarczym, i w myśl art. 5 tej ustawy może zatrudniać pracowników; tym samym staje się zakładem pracy w rozumieniu prawa pracy (art. 3 k.p.) i ma prawo nawiązywania stosunków pracy.

Założenie, że wspólnicy w spółce prawa cywilnego mogą działać tak jak zakład pracy w rozumieniu prawa pracy przy nawiązywaniu stosunku pracy, nawet wobec innego wspólnika tej spółki, nie eliminuje złożoności problemu takiego zatrudnienia.

Sam wkład wspólnika do spółki może polegać tylko na świadczeniu usług (art. 861 § 1 k.c.). W takiej sytuacji praca jest wykonywana w ramach umowy spółki i nie może być traktowana jako wykonywana w ramach stosunku pracy. Sumy, jakie wspólnik otrzymuje za taką pracę, nie są wynagrodzeniem w rozumieniu prawa pracy.

Jak już wspomniano, nie istnieją przepisy prawa zakazujące wspólnikom w spółce cywilnej zawarcia umowy o pracę za wynagrodzeniem z osobą trzecią lub z innym wspólnikiem. Decydujący dla oceny, czy doszło do zawarcia umowy o pracę, będzie rodzaj pracy.

Jeżeli wspólnik w umowie o pracę zobowiąże się do prowadzenia spraw spółki lub reprezentowania spółki, to takie zobowiązanie nie może być traktowane jak rzeczywiste zawarcie umowy o pracę, za którą wspólnikowi przysługuje wynagrodzenie. Prowadzenie spraw spółki jest bowiem obowiązkiem wspólnika, za które nie może on żądać wynagrodzenia, gdyż osobiste świadczenie pracy połączone z prowadzeniem lub reprezentowaniem spółki wynika z istoty jego członkostwa w spółce cywilnej.

Za prowadzenie spraw spółki wspólnik otrzymuje wynagrodzenie w postaci udziału w zyskach spółki lub osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego spółki. Nie jest to jednak wynagrodzenie w rozumieniu kodeksu pracy, przysługujące za pracę wykonywaną w ramach umowy o pracę. Szczególnie w sytuacji, gdy wspólnik zobowiązał się wykonywać na rzecz spółki pracę, polegającą na prowadzeniu jej spraw i reprezentowaniu spółki tytułem wkładu (świadczenia usług), nie można takiego zobowiązania traktować jako powstałego w wyniku umowy o pracę.

Mogą jednak istnieć sytuacje, o czym była mowa w poprzedniej części uzasadnienia, gdy wspólnik podejmuje się wykonywania pracy nie związanej z prowadzeniem lub reprezentowaniem spraw spółki, np. zatrudnia się w związku z posiadanymi kwalifikacjami w przedsiębiorstwie spółki. Będzie to praca wykonywana poza samym stosunkiem spółki i wówczas może dojść do zawarcia umowy o pracę między takim wspólnikiem a pozostałymi wspólnikami. Sytuacje tego rodzaju będą obejmowały prace świadczone poza obowiązkiem osobistego prowadzenia lub reprezentowania spraw spółki. Praca takiego wspólnika, wynikająca z jego przygotowania fachowego, będzie wykonywana poza osobistym obowiązkiem wspólnika do prowadzenia spraw spółki. Tego rodzaju praca wspólnika będzie miała taki charakter, jak praca osoby trzeciej.

Wspólnik, którego przedmiotem pracy jest prowadzenie i reprezentowanie spraw spółki, nie jest pracownikiem w rozumieniu przepisów prawa, i w konsekwencji nie podlega pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu. Objęty jest ubezpieczeniem społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą (ustawa z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą i ich rodzin - jednol. tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.).

Kierując się przytoczonymi względami Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.

OSNC 1993 r., Nr 5, poz. 69