Uchwała z dnia 1992-09-08 sygn. III CZP 89/92

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 89/92

Uchwała z dnia 8 września 1992 r.

Przewodniczący: sędzia SN G. Filcek.

Sędziowie SN: B. Czech, T. Wiśniewski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku (...) Przedsiębiorstwa Budowlanego w L. z udziałem Skarbu Państwa Urzędu Rejonowego w L. o dokonanie czynności notarialnej, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 28 lipca 1992 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Słupsku postanowieniem z dnia 3 czerwca 1992 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy dopuszczalny jest wpis w księdze wieczystej na rzecz Skarbu Państwa na podstawie notarialnej umowy zrzeczenia się prawa wieczystego użytkowania gruntu i własności budynków stanowiących odrębną nieruchomość przez państwową osobę prawną, dokonanego na podstawie art. 179 k.c.?

podjął następującą uchwałę:

Państwowa osoba prawna może zrzec się prawa użytkowania wieczystego gruntu stanowiącego własność Skarbu Państwa oraz prawa własności wzniesionych na tym gruncie budynków (art. 179 k.c.). Zrzeczenie takie stanowi podstawę odpowiednich wpisów w księdze wieczystej.

 Uzasadnienie

Na podstawie decyzji Wojewody (...) z dnia 15 lipca 1991 r., wydanej w trybie ustawy z dnia 29 września 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, znowelizowanej ustawą z dnia 29 września 1990 r. (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127) (...) Przedsiębiorstwo Budowlane w L. nabyło prawo użytkowania wieczystego nieruchomości obejmującej działki ziemi nr 31/4 i 31/3, o łącznej powierzchni 32.234 m², położonej w L. oraz prawo odrębnej własności budynków usytuowanych na tej nieruchomości.

Aktem notarialnym z dnia 1 kwietnia 1992 r. wymienione Przedsiębiorstwo, reprezentowane przez Dyrektora i Głównego Księgowego, po wyrażeniu uprzednio zgody przez Radę Pracowniczą, zrzekło się prawa użytkowania wieczystego co do części wskazanej nieruchomości gruntowej, a mianowicie działki nr 31/3 o powierzchni 17.202 m², a ponadto odrębnego prawa własności budynku zlokalizowanego na tej działce. Zrzeczenie to nastąpiło za wcześniejszą zgodą właściwego rejonowego organu rządowej administracji ogólnej.

W związku z tym zrzeczeniem (...) Przedsiębiorstwo Budowlane w L. wniosło do Sądu Rejonowego w Lęborku o dokonanie w księdze wieczystej odpowiednich wpisów. Postanowieniem z dnia 27 kwietnia 1992 r. Sąd Rejonowy jednak odmówił uwzględnienia wniosku, podnosząc, że zrzeczenie się własności nieruchomości na podstawie art. 179 k.c. możliwe jest tylko w odniesieniu do nieruchomości stanowiącej własność indywidualną albo osobistą, nie dotyczy zaś własności państwowej, spółdzielczej lub innej.

Rozpoznając rewizję wnioskodawcy od powyższego postanowienia, Sąd Wojewódzki w Słupsku powziął poważną wątpliwość odnośnie do, jak to ujął, podmiotowego i przedmiotowego zakresu art. 179 k.c., i dlatego przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu przytoczone na wstępie pytanie prawne.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przedstawiając Sądowi Najwyższemu powyższe pytanie, Sąd Wojewódzki nie wziął pod uwagę, aczkolwiek samo pytanie oddaje istotę zagadnienia prawnego zaistniałego w sprawie, że przedmiotem zrzeczenia dokonanego przez wnioskodawcę było także, obok prawa własności, prawo użytkowania wieczystego. Jest to okoliczność istotna, i dlatego udzielenie odpowiedzi wymaga na wstępie zwięzłego scharakteryzowania powiązania między prawem użytkowania wieczystego a prawem własności budynków i urządzeń usytuowanych na wieczyście użytkowanym gruncie.

Otóż, zgodnie z art. 235 § 2 k.c. przysługująca wieczystemu użytkownikowi własność budynków i urządzeń na użytkowanym gruncie jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym. Wynika z tego, że jeżeli budynek lub urządzenie stanowią przedmiot odrębnej własności wieczystego użytkownika, to własność ta nie może podlegać samoistnym rozporządzeniom. Innymi słowy, własność nieruchomości budynkowej przynależy do prawa użytkowania wieczystego, a nie na odwrót. Przysługująca więc wieczystemu użytkownikowi własność ma charakter akcesoryjny. Skoro tak, to jak wyjaśnił już Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 14 listopada 1963 r. III CO 60/63 OSNCP 1964, z. 12, poz. 211 gaśnie ona wraz z wygaśnięciem użytkowania wieczystego. Akcesoryjność omawianego prawa własności wyłącza sytuację, w której użytkownik wieczysty zrzekałby się tego prawa, a jednocześnie zachowywał prawo główne - prawo użytkowania wieczystego. Problemem otwartym natomiast jest, czy zrzekając się użytkowania wieczystego użytkownik wieczysty powinien zarazem zrzekać się przysługującej mu własności usytuowanych na danym terenie budynków i urządzeń oraz czy w ogóle prawo użytkowania może stanowić przedmiot zrzeczenia się przez uprawnionego, skoro przepisy kodeksu cywilnego w tej kwestii milczą, jeżeli zaś tak, to czy prawa użytkowania wieczystego może zrzec się państwowa osoba prawna.

Rozwiązania tej ostatniej, ale dla rozważanego zagadnienia mającej charakter podstawowy, kwestii, należy poszukiwać w przepisie art. 233 k.c., według którego (zdanie drugie) użytkownik wieczysty może swoim prawem rozporządzać. Jeżeli tak, to opowiedzieć się należy za dopuszczalnością zrzeczenia się użytkowania wieczystego na skutek jednostronnej czynności rozporządzającej uprawnionego. W doktrynie w każdym razie pogląd taki nie budzi wątpliwości.

Pojawia się jednak problem, jakie przepisy normujące zrzeczenie się prawa rzeczowego należy przez analogię zastosować do zrzeczenia się użytkowania wieczystego, a mianowicie, czy należy mieć tu na uwadze art. 179 k.c., dotyczący zrzeczenia się własności nieruchomości, czy też art. 246 k.c., odnoszący się do zrzeczenia się ograniczonego prawa rzeczowego. Niewątpliwie pewną wskazówkę interpretacyjną zawiera art. 237 k.c., zgodnie z którym do przeniesienia użytkowania wieczystego stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości. Należałoby więc uznać, że w rozważanej sytuacji wchodzi w grę odpowiednie zastosowanie art. 179 k.c. Dodać można, że podobne stanowisko, z tym że o charakterze ogólnym, zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 17 stycznia 1973 r. III CRN 316/93 (OSNCP 1974, z. 11, poz. 197), stwierdzając, że w wypadkach nie uregulowanych w artykułach 232-243 k.c. oraz w umowie o oddanie terenu w wieczyste użytkowanie należy w razie wątpliwości na tle wykładni posługiwać się analogią przede wszystkim do przepisów kodeksu cywilnego, dotyczących własności.

Zgodnie z art. 179 § 1 k.c., jeżeli nieruchomość jest przedmiotem własności indywidualnej albo osobistej, właściciel może wyzbyć się własności przez to, że jej się zrzeknie. Stosownie zaś do § 2 tego artykułu, nieruchomość, której właściciel się zrzekł, staje się własnością państwową.

Z dwóch kolejnych zdań powyższego paragrafu wynika, że chodzi o własność Skarbu Państwa.

Z brzmienia zatem § 1 art. 179 k.c. należałoby wyciągnąć wniosek, że zrzeczenie się prawa użytkowania wieczystego mogło nastąpić, gdy jest ono składnikiem mienia indywidualnego albo osobistego. W ten sposób powstaje zagadnienie podmiotów i przedmiotów odpowiadających zróżnicowanym w świetle tego artykułu rodzajom mienia. Inaczej mówiąc, chodzi o ustalenie treści takich pojęć, jak mienie indywidualne i mienie osobiste. Podstawowym przepisem posługującym się pojęciem mienia jest art. 44 k.c. Artykuł ten, po nowelizacji ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321), stanowi, że mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. W poprzednim, obowiązującym od chwili wprowadzenia w życie kodeksu cywilnego z 1964 r., brzmieniu zawierał on ponadto rozróżnienie mienia na mienie ogólnonarodowe (państwowe), mienie organizacji spółdzielczych albo innych organizacji społecznych ludu pracującego, mienie indywidualne osób fizycznych lub osób prawnych nie będących jednostkami gospodarki uspołecznionej oraz mienie osobiste osób fizycznych. Przed wspomnianą nowelą z lipca 1990 r. rozwinięciem i uzupełnieniem art. 44 k.c. były przepisy art. 126-139 k.c., które uściślały kwestię podmiotów i przedmiotów odpowiadających różnym formom własności oraz zawierały generalne dyrektywy co do różnego stopnia intensywności ochrony poszczególnych form własności. Podkreślić należy, że pierwotna redakcja art. 44 k.c. stanowiła odzwierciedlenie ówczesnej konstytucyjnej dyferencjacji własności w zależności od jej podmiotu i przedmiotu. Tak więc obowiązujące przed nowelą z dnia 28 lipca 1990 r. przepisy kodeksu cywilnego kształtowały prawo własności jako instytucję niejednolitą, uwarunkowaną z jednej strony społeczno-gospodarczym przeznaczeniem przedmiotu tego prawa (środki produkcji, środki osobistej konsumpcji) oraz charakterem jego podmiotu z drugiej strony (państwo, organizacje spółdzielcze lub inne organizacje społeczne ludu pracującego, osoby prawne nie będące jednostkami gospodarki uspołecznionej, osoby fizyczne). Te dwa ściśle ze sobą powiązane kryteria (podmiotowe i przedmiotowe) decydowały o klasyfikacji prawnej dobra majątkowego jako przedmiotu określonego typu i formy własności, a co za tym idzie także i mienia jako pojęcia nadrzędnego względem prawa własności. Z powyższego widać, że art. 179 k.c. w odniesieniu do przedmiotu zrzeczenia się nawiązuje właśnie do tej kwalifikacji. Do czasu znowelizowania kodeksu cywilnego ustawą z lipca 1990 r. treść normatywna tego artykułu była jednoznaczna i nie nasuwała najmniejszych trudności interpretacyjnych. Obecnie jednak sytuacja w tej kwestii kształtuje się diametralnie inaczej.

Przede wszystkim w wyniku powołanej ostatnio ustawy nowelizacyjnej, oprócz wprowadzenia nowej wersji art. 44 k.c., skreślone zostały art. 126-135 k.c. W konsekwencji w kodeksie cywilnym nie ma już przepisów określających podmiotowo i przedmiotowo poszczególne typy i formy własności. Zbieżna z kierunkiem ostatniej nowelizacji kodeksu cywilnego pozostaje uchwalona nieco wcześniej - dnia 29 grudnia 1989 r. - nowela konstytucyjna (Dz.U. Nr 75, poz. 444), na mocy której gruntownie zmieniono przepisy konstytucji dotyczące stosunków własnościowych. Obie te nowelizacje Konstytucji i kodeksu cywilnego uzasadniają wniosek, że ustawodawca zerwał z koncepcją zróżnicowania własności według jej typów i form, wprowadził zaś ponownie do polskiego porządku prawnego jednolitą, abstrakcyjną konstrukcję własności. Wprawdzie art. 7 Konstytucji w obecnym brzmieniu nie ogranicza się do ochrony własności jako takiej, lecz także poręcza całkowitą swobodę własności osobistej, niemniej jednak to uprzywilejowanie własności osobistej w zakresie stopnia ochrony prawnej w żadnym razie nie oznacza, że można mówić o nowej typologii własności, o swoistym jej dwupodziale. Intencja ustawodawcza w obu wskazanych nowelach - konstytucyjnej i kodeksowej - jest nader wyraźna i czytelna. Ustawodawca mianowicie pragnął zunifikować pojęcie własności. Powoduje to, że pojęcie własności indywidualnej i osobistej, zachowane w analizowanym art. 179 k.c., straciły swoją normatywną treść, zaś zawarte w tym przepisie ograniczenie instytucji zrzeczenia się własności nieruchomości stało się nieaktualne.

Mutatis mutandis powyższe wywody i ich konkluzję należy odnieść również do pojęcia mienia, a tym samym i do prawa użytkowania wieczystego, a w konsekwencji również do możliwości wyzbycia się przez państwową osobę prawną prawa użytkowania wieczystego w drodze zrzeczenia się tego prawa.

Dodatkowo jedynie należy zauważyć, że sama możliwość zrzeczenia się przez państwowe osoby prawne czy to prawa użytkowania wieczystego, czy to własności nieruchomości budynkowej znajdującej się na wieczyście użytkowanym gruncie, nie powstałaby bez odpowiedniej nowelizacji kodeksu cywilnego, w szczególności zaś bez zniesienia zasady jedności własności państwowej (art. 44¹ k.c., a uprzednio uchylony już art. 128 k.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 31 stycznia 1989 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 3, poz. 11).

Reasumując, zachowanie w art. 179 k.c. przedmiotowego ograniczenia zrzeczenia się własności nieruchomości, przy jednoczesnym zrezygnowaniu z normatywnego określenia poszczególnych typów i form własności i wprowadzeniu zasady równouprawnienia podmiotów własności, uznać należy tylko za przeoczenie ustawodawcy. Jest ono w pewnym stopniu nawet wytłumaczalne, skoro uwzględni się, że podjęta przez ustawodawcę gruntowna zmiana regulacji prawnej stosunków własnościowych nie może zostać dokonana jednym aktem prawnym. Ma bowiem ona charakter procesu ustawodawczego, który ze względu na obowiązujące procedury legislacyjne musi trwać przez dłuższy czas. Siłą rzeczy więc funkcjonujący obecnie zespół norm jest niespójny, i do sądów oraz doktryny należy, by w drodze wykładni rozwiązywać pojawiające się w związku z tą niespójnością trudności i niejasności. Tak więc, pomimo że analizowane sformułowanie art. 179 § 1 k.c. pozostało bez zmiany, odczytać je należy w nowym kontekście normatywnym, w którym artykuł ten się znajduje. Dlatego też uzasadniony jest pogląd, że przedmiotem zrzeczenia się może być również nieruchomość stanowiąca własność państwowej osoby prawnej. Stwierdzenie to odpowiednio odnosi się zarazem i do nieruchomości objętej prawem użytkowania wieczystego, przysługującym takiej osobie.

Pozostaje do rozważenia zasygnalizowany na wstępie problem potrzeby zrzekania się przez użytkownika wieczystego odrębnej własności budynków w wypadku, gdy zrzeka się on przysługującego mu prawa użytkowania wieczystego gruntu, na którym te budynki są zlokalizowane.

Jak wyżej zaznaczono, odrębna własność budynków i urządzeń przysługująca użytkownikowi wieczystemu ma charakter akcesoryjny. Jej byt prawny zatem zdeterminowany jest przysługiwaniem uprawnionemu prawa użytkowania wieczystego. Wynika stąd, że w razie wygaśnięcia użytkowania wieczystego, np. w wyniku zrzeczenia się tego prawa, wygasa z mocy samego prawa odrębna własność budynków i urządzeń. W sytuacji więc, gdy właścicielem wieczyście użytkowanego gruntu jest Skarb Państwa, uprawniony zaś zrzeka się prawa użytkowania wieczystego, to wobec obowiązywania zasady uperficies solo credit Skarb Państwa uzyskuje tym samym także dotychczas odrębną własność budynków i urządzeń, gdyż stają się one częściami składowymi gruntu. Można przeto uznać, że z tej przyczyny dodatkowe oświadczenie użytkownika wieczystego, że zrzeka się własności budynków i urządzeń, jest zbyteczne. Tak jednak nie jest. Złożenie takiego dodatkowego oświadczenia, aczkolwiek z punktu widzenia prawa niekonieczne, oznacza, że uprawniony rezygnuje z ewentualnego wynagrodzenia za pozostawione na użytkowanym gruncie budynki i urządzenia (art. 242 k.c.). Skarb Państwa ma więc interes majątkowy w tym, by doszło także do zrzeczenia się przez uprawnionego prawa własności. Skoro zaś według stosowanego przez analogię art. 179 § 1 k.c. skuteczność zrzeczenia się wieczystego użytkowania uzależniona jest od zgody właściwego organu rządowej administracji ogólnej, częstokroć Skarb Państwa może wręcz uzależniać wyrażenie tej zgody od tego, czy użytkownik wieczysty formalnie zrzekł się też przysługującego mu prawa własności. Tak więc zrzeczenie się własności budynków i urządzeń ma swój walor prawny i trudno byłoby uznać, że jest ono zbędne lub bezprzedmiotowe.

Z przytoczonych wyżej względów Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1993 r., Nr 4, poz. 53