Uchwała z dnia 1992-07-28 sygn. III CZP 86/92

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 86/92

Uchwała z dnia 28 lipca 1992 r. 

Przewodniczący: sędzia SN G. Filcek.

Sędziowie SN: B. Czech, T. Wiśniewski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Witolda P. przeciwko Elżbiecie P. i Ryszardowi P. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Lublinie postanowieniem z dnia 15 maja 1992 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy wynikający z art. 321 § 2 k.p.c. wyjątek od zakazu orzekania ponad żądanie dotyczy również odsetek od zasądzonego odszkodowania, których powód domagał się przed Sądem I instancji?

podjął następującą uchwałę:

W sprawie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym obowiązek sądu orzekania o wszystkich roszczeniach wynikających z faktów przytoczonych przez powoda (art. 321 § 2 k.p.c.) obejmuje także roszczenie o odsetki za opóźnienie.  

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 16 grudnia 1991 r. Sąd Rejonowy w Lublinie oddalił wniosek powoda o uzupełnienie wyroku tegoż Sądu z dnia 26 listopada 1991 r. przez przyznanie mu odsetek za opóźnienie w zapłacie zasądzonej na jego rzecz kwoty 2.000.000 zł. Sąd Rejonowy wyszedł z założenia, że zgodnie z art. 351 §1 k.p.c. sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem.

Rozpoznając zażalenie powoda Sąd Wojewódzki w Lublinie - w trybie art. 391 k.p.c. - przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia przytoczone w sentencji zagadnienie prawne.

Udzielając odpowiedzi na powyższe pytanie, Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Pytanie prawne nie precyzuje, o które z roszczeń wymienionych w § 2 art. 321 k.p.c. chodzi, jednakowoż ze stanu faktycznego sprawy wynika, że należy mieć na uwadze roszczenie o wynagrodzenie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym.

W związku z taką sytuacją faktyczną przede wszystkim należy stwierdzić, że zagadnienie dopuszczalności orzekania co do odsetek za opóźnienie w sprawach na tle odpowiedzialności deliktowej, mimo niezgłoszenia przez powoda stosownego żądania, było już kilkakrotnie przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego. Zagadnienie to zatem od dawna wywołuje wątpliwości w praktyce. Zwraca też uwagę niejednolite jego rozwiązywanie przez Sąd Najwyższy. W tych warunkach problem wymaga szerszego omówienia.

W odniesieniu do spornego zagadnienia w judykaturze Sądu Najwyższego zarysowały się dwa sprzeczne ze sobą stanowiska. W szczególności w wyrokach z dnia 28 maja 1966 r. - I CR 126/66 i z dnia 29 sierpnia 1969 r. - I CR 222/69 (nie publikowane) Sąd Najwyższy uznał - ogólnie rzecz biorąc - że roszczenie o odsetki nie jest przewidziane przez wyjątkową dyspozycję art. 321 § 2 k.p.c., i tym samym w razie dochodzenia naprawienia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym sąd nie może co do tego roszczenia orzekać, jeżeli nie było ono objęte żądaniem. Obowiązuje więc zasada przyjęta w § 1 art. 321 k.p.c. Stanowisko to nie zostało jednak bliżej umotywowane. W innych orzeczeniach Sąd Najwyższy wyraził pogląd odmienny. Mianowicie, według wyroku z dnia 5 kwietnia 1974 r. I CR 126/74 (nie publ.): "Skoro podstawą powództwa był czyn niedozwolony, Sąd władny był zasądzić odsetki od uwzględnionej kwoty nawet gdyby żądanie takie nie było zgłoszone (art. 321 §2 k.p.c.)". Także w wyroku z dnia 16 października 1974 r. II CR 529/74 (OSPiKA 1976, z. 3, poz. 61) Sąd Najwyższy stwierdził, że wynikający z art. 321 §2 k.p.c. obowiązek zasądzenia w całości roszczeń, jakie wynikają z faktów przytoczonych przez powoda, odnosi się również do odsetek przypadających od zasądzonej sumy. Wyrok ten został zaaprobowany w piśmiennictwie prawniczym, wydany zaś został w sprawie dotyczącej czynu niedozwolonego. Natomiast w wyroku z dnia 5 sierpnia 1971 r. I PR 206/71 (nie opubl.), skład sądzący - ujmując problem nieco szerzej - podkreślił, że jeżeli tylko sprawa należy do rzędu spraw, w których sąd nie jest ograniczony żądaniem pozwu, to wówczas z mocy art. 321 § 2 k.p.c., pomimo braku wyraźnego wniosku powoda, należy orzec o odsetkach. Zbieżna z tym stanowiskiem jest teza Sądu Najwyższego, zawarta w orzeczeniu z dnia 12 września 1990 r. I CR 466/90 (nie opubl.), że określenie wysokości odsetek (stopy procentowej), ich okresu i terminu płatności, jest elementem określenia żądania (art. 187 § 1 k.p.c.), i wiąże sąd, jeżeli nie zachodzą wyjątkowe okoliczności nakazujące orzekanie ponad żądanie (art. 321 §1 k.p.c.).

Stanowisko o dopuszczalności orzekania o roszczeniu odsetkowym w ramach dyspozycji art. 321 §2 k.p.c. uznać należy za trafne. Jest niewątpliwe, że roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie ma względem roszczenia zasadniczego charakter akcesoryjny. Jako accesorium roszczenia zasadniczego nie może przeto powstać samoistnie, to jest bez obowiązku zapłaty należności głównej. Nie ma potrzeby, by szczegółowo rozważać tu funkcję i charakter odsetek za opóźnienie, wypada jedynie podkreślić, że z punktu widzenia analizowanego problemu najistotniejsze znaczenie ma właśnie owa akcesoryjność roszczenia odsetkowego. Konsekwencją ubocznego charakteru odsetek jest zaś m.in. ich ścisłe powiązanie ze świadczeniem zasadniczym. Związanie obowiązku płacenia odsetek z obowiązkiem zapłaty długu głównego decyduje, że na ogół odsetki dzielą los długu głównego. Inną kwestią jest, że jeżeli roszczenie o odsetki już powstanie, to uzyskuje byt samodzielny i w pewnym zakresie może podlegać odmiennym regułom niż roszczenie główne, np. co do wymagalności, przedawnienia, a nawet może istnieć po wygaśnięciu długu głównego (por. orzeczenia SN: z dnia 19 stycznia 1990 r. IV CR 294/89 - nie opubl. i z dnia 15 kwietnia 1991 r. III CZP 21/91 - OSNCP 1991, z. 10-12, poz. 121). Faktem jest też - przynajmniej na gruncie polskiego systemu prawnego - że samego naruszenia istniejącego między stronami zobowiązania deliktowego, polegającego na niespełnieniu świadczenia pieniężnego w należytym terminie, nie można kwalifikować jako czynu niedozwolonego. Roszczenie odsetkowe nie jest także częścią składową roszczenia głównego, gdyż opiera się na odrębnym stanie faktycznym oraz odrębnej podstawie materialnoprawnej. W następstwie może ono być dochodzone albo łącznie roszczeniem zasadniczym, albo też oddzielnie. Wszystko to oznacza, że roszczenie o odsetki za opóźnienie (art. 481 k.c.) jest roszczeniem innym niż roszczenie deliktowe. Niemniej jednak, jak już podkreślono, z punktu widzenia zgłoszonego pytania prawnego należy akcentować akcesoryjność roszczenia o odsetki, a nie jego późniejszą samoistność, zwłaszcza, że pytanie to jest natury proceduralnej. Odpowiadając na nie należy więc mieć na uwadze także ratio legis instytucji orzekania ponad żądanie. Polega ono na zapewnieniu maksymalnie szerokiej ochrony prawnej osób poszkodowanych czynem niedozwolonym. Chodzi zatem o uregulowanie całokształtu stosunków, jakie powstały między poszkodowanym a sprawcą, z tym zastrzeżeniem, że ograniczeniem jest tu wymaganie, aby roszczenie nie zgłoszone expressis verbis przez powoda wynikało z faktów przezeń przytoczonych, oraz aby miało podbudowanie w rezultatach postępowania.

Przy rozważaniu możliwości zastosowania art. 321 § 2 k.p.c. w okolicznościach rozpatrywanej sprawy należy mieć na uwadze, że zobowiązania pieniężne wynikające z czynów niedozwolonych są z reguły zobowiązaniami bezterminowymi. Sprawia to, że dłużnik obowiązany jest wykonać je niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Dłużnik popada więc w opóźnienie dopiero wtedy, gdy nie czyni zadość temu obowiązkowi (art. 455 k.c.). W związku z tym konieczne jest każdorazowe wyjaśnienie, czy wierzyciel po powstaniu szkody wezwał dłużnika do jej naprawienia. Zaniechanie przedsądowego wezwania uprawniałoby wierzyciela do uzyskania odsetek dopiero od daty doręczenia odpisu pozwu, albo od daty równoznacznej z taką czynnością procesową (np. rozszerzenie żądania pozwu na rozprawie w obecności pozwanego).

W tym miejscu należy podkreślić - zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, wyrażonym w uzasadnieniu wskazanego uprzednio wyroku z dnia 16 października 1974 r. II CR 529/74 - że wniesienie pozwu zawiera w sobie implicite twierdzenie, że należność nie została zapłacona oraz że powód domaga się tego wszystkiego, co mu się należy, i co sąd w ramach obowiązku wynikającego z art. 321 § 2 k.p.c. powinien mu zasądzić. Nie ma więc przeszkód, by przyjąć, że żądanie zapłaty odsetek mieści się w granicach faktów przytoczonych przez powoda.

Reasumując, sens i istota przepisu art. 321 § 2 k.p.c. uzasadniają pogląd, że w sprawie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, obowiązek sądu orzekania ponad żądanie dotyczy również roszczenia o odsetki za opóźnienie. Dlatego Sąd Najwyższy na postawione pytanie udzielił odpowiedzi twierdzącej.

OSNC 1993 r., Nr 1-2, poz. 17