Uchwała z dnia 1991-10-29 sygn. III CZP 109/91

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 109/91

Uchwała z dnia 29 października 1991 r.

Przewodniczący: sędzia SN M. Sychowicz. Sędziowie SN: A. Gola, A. Nalewajko (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Heleny i Tadeusza małż. S. przeciwko Helenie C. o zmianę treści służebności mieszkania, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łomży postanowieniem z dnia 27 sierpnia 1991 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy przepis art. 297 k.c. pozwalający na zmianę treści służebności osobistej mieszkania w drodze odpowiedniego stosowania dyspozycji art. 291 k.c. za podstawę zmiany przyjąć zezwala jedynie ważną potrzebę gospodarczą po stronie nieruchomości obciążonej, czy też odpowiednie stosowanie art. 291 k.c. polegać może także na zmianie treści tej służebności w przypadku zmiany okoliczności dotyczących sytuacji rodzinnej i potrzeb mieszkaniowych właściciela nieruchomości obciążonej lub zmniejszenia się zakresu potrzeb mieszkaniowych osoby uprawnionej do służebności osobistej mieszkania?"

podjął następującą uchwałę:

Właściciel nieruchomości obciążonej może żądać zmiany treści służebności osobistej mieszkania jedynie w razie powstania ważnej potrzeby gospodarczej (art. 291 w zw. z art. 297 k.c.).

Uzasadnienie

Powodowie Tadeusz i Helena małż. S. wnieśli o zmianę treści służebności mieszkania w budynku położonym we wsi W.Z., ustanowionej na rzecz pozwanej Heleny C. przez zmniejszenie zakresu tej służebności o jedną izbę od strony północnej. W uzasadnieniu tego żądania powodowie powołali się na zmianę okoliczności, polegającą na tym, że współuprawniony z tytułu ustanowienia służebności Bolesław C. zmarł, pozwana Helena C. wyprowadziła się i mieszka na stałe w Z., a sytuacja mieszkaniowa powodów pogorszyła się, ponieważ urodziło im się czwarte dziecko.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa i wyjaśniła, że tylko okresowo przebywa u córki w Z.

Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 23 kwietnia 1991 r. oddalił powództwo. Sąd Rejonowy ustalił, że powodowie oraz pozwana i jej mąż Bolesław C. zawarli w dniu 4 lipca 1983 r. notarialną umowę sprzedaży, mocą której przeniesiona została na rzecz powodów własność nieruchomości rolnej położonej we wsi W.Z. o łącznej powierzchni 14,34 ha wraz z zabudowaniami. W umowie tej ustanowiona została na rzecz zbywców służebność osobista mieszkania w dwóch izbach w domu znajdującym się na działce siedliskowej nr 15. W domu tym mieszkają również powodowie z czworgiem dzieci, zajmując dwa pokoje i przybudówkę, w której urządzona jest kuchnia i łazienka. Pozwana ze względu na wiek i stan zdrowia często przebywa u córki w Z. Na podstawie powyższych ustaleń Sąd Rejonowy ocenił powództwo jako nie uzasadnione, stwierdzając, że zgodnie z art. 391 w zw. z art. 297 k.c. tylko ważna potrzeba gospodarcza zachodząca po stronie nieruchomości obciążonej mogłaby być podstawą zmiany treści służebności. Za potrzebę taką nie może być uznane, zdaniem Sądu, dążenie powodów do poprawienia swoich warunków mieszkaniowych. Także śmierć współuprawnionego z tytułu służebności oraz okresowe przebywanie przez pozwaną poza przedmiotowym lokalem nie uzasadniają uwzględnienia roszczenia powodów.

W rewizji od powyższego wyroku powodowie wnieśli o jego zmianę i uwzględnienie powództwa, zarzucając naruszenie prawa materialnego, to jest art. 291, 294 i 295 k.c.

Rozpoznając tę rewizję Sąd Wojewódzki przedstawił do rozstrzygnięcia sformułowane w sentencji uchwały zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.

Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne dotyczy wykładni art. 291 k.c. przy jego odpowiednim zastosowaniu do służebności osobistych, przewidzianych w art. 297 k.c. Wątpliwości Sądu Wojewódzkiego odnoszą się w szczególności do kwestii, czy to "odpowiednie stosowanie" nie może prowadzić do zmiany treści służebności osobistej mimo braku ważnej potrzeby gospodarczej, o której jest mowa w art 291 k.c., a tylko ze względu na "zmianę okoliczności dotyczących sytuacji rodzinnej i potrzeb mieszkaniowych właściciela nieruchomości obciążonej lub zmniejszenia się zakresu potrzeb mieszkaniowych osoby uprawnionej do służebności osobistej mieszkania", o którą chodzi w sprawie niniejszej, a której dotyczy przedstawione zagadnienie prawne. Za punkt wyjścia swych rozważań Sąd Wojewódzki prawidłowo przyjął analizę różnic i podobieństw zachodzących między dwoma instytucjami służebności gruntowych i służebności osobistych, nie wyciągnął z niej jednak należytych wniosków. W doktrynie przyjmuje się, że najistotniejsze różnice zachodzące między tymi dwoma rodzajami służebności polegają na tym, że uprawnionym z tytułu służebności osobistej nie jest każdoczesny właściciel nieruchomości, lecz imiennie oznaczona osoba fizyczna oraz że zadaniem i celem służebności osobistej jest zaspokojenie osobistych potrzeb uprawnionego ewentualnie też jego bliskich, a nie zwiększenie użyteczności innej nieruchomości (...). Z tego względu uważa się, że służebność gruntowa zaspokaja pewną, z reguły trwałą, potrzebę produkcyjno-gospodarczą, a służebność osobista (poza jedynie służebnością drogi koniecznej ustanowionej na rzecz samoistnego posiadacza nieruchomości) służy celom konsumpcyjnym (...). Podobieństwo zachodzące między obydwoma rodzajami służebności polega natomiast na tym, że zarówno służebność gruntowa, jak i służebność osobista obciąża każdoczesnego właściciela określonej nieruchomości. Z treści art. 291 k.c. wynika, że ważna potrzeba gospodarcza, która uzasadniać może zmianę treści lub sposobu wykonywania służebności, ma powstać po stronie nieruchomości obciążonej, a więc tego elementu stosunku prawnego powstałego na skutek ustanowienia służebności, który jest niezmienny, to znaczy dotyczy obu rodzajów służebności, gruntowych i osobistych. Już ten fakt nie pozwala na uwzględnienie - przy ocenie wniosku właściciela nieruchomości obciążonej o zmianę treści lub sposobu wykonywania służebności osobistej - okoliczności leżących po stronie osoby uprawnionej, ani też nie uzasadnia brania pod uwagę okoliczności istniejących wprawdzie po stronie nieruchomości obciążonej, ale nie polegających na ważnej przyczynie gospodarczej. Artykuł 291 k.c. zawierający wymaganie powstania takiej przyczyny dla uzyskania zmiany treści lub sposobu wykonywania służebności zawiera poza tym zastrzeżenie "chyba że żądana zmiana przyniosłaby niewspółmierny uszczerbek nieruchomości władnącej". W odniesieniu do służebności osobistej należałoby brać pod uwagę uszczerbek osoby uprawnionej z tytułu służebności. Przy ocenie istnienia takiego uszczerbku trzeba wziąć pod uwagę w odniesieniu do służebności osobistej mieszkania podnoszone przez Sąd Wojewódzki ograniczenia zakresu potrzeb mieszkaniowych osoby uprawnionej. Uzasadnione by to bowiem było ze względu na normę art. 298 k.c., który stanowi, że zakres służebności osobistej i sposób jej wykonywania oznacza się, w braku innych danych, według osobistych potrzeb uprawnionego z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego i zwyczajów miejscowych. Jednakże ocena, czy żądana zmiana treści lub sposobu wykonywania służebności, o której jest mowa w zdaniu ostatnim art. 291 k.c., nie przyniesie nadmiernego uszczerbku uprawnionemu jest aktualna dopiero wówczas, gdy powstała ważna przyczyna gospodarcza po stronie nieruchomości obciążonej, uzasadniająca taką zmianę. Natomiast ze względów wyżej przytoczonych brak jest podstaw do przyjęcia, że w odniesieniu do służebności osobistej mieszkania, do której art. 291 k.c. stosuje się odpowiednio, wymaganie powstania ważnej przyczyny gospodarczej nie musi być spełnione, a wystarczająca jest stosowna zmiana sytuacji rodzinnej i potrzeb mieszkaniowych właściciela nieruchomości obciążonej, gdyż byłaby to wykładnia nie znajdująca żadnego oparcia w treści tego przepisu.

Z tych względów udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1992 r., Nr 5, poz. 76