Uchwała z dnia 1991-01-24 sygn. III CZP 61/90

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 61/90

Uchwała z dnia 24 stycznia 1991 r. 

Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski.

Sędziowie SN: H. Ciepła (sprawozdawca), M. Sychowicz. 

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Eugeniusza W. i Janiny P. z udziałem Klemensa K., Stanisławy M., Tadeusza K., Grażyny Ł., Franciszka S., Heleny W., Grzegorza W., Andrzeja W. i Zdzisława W. o stwierdzenie nabycia własności gospodarstwa rolnego po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łodzi postanowieniem z dnia 15 sierpnia 1990 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy jeżeli stosunki majątkowe pomiędzy małżonkami podlegały wspólności ustawowej w dacie wejścia w życie ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250) - nabyta na podstawie jej przepisów własność nieruchomości rolnej zawsze wchodzi do dorobku, także wówczas, gdy przyczyną uwłaszczenia było posiadanie nieruchomości uzyskane tylko przez jednego z małżonków w związku ze zdarzeniami, o których mowa w art. 1 ust. 1 tejże ustawy, dotyczącymi tylko jednego z małżonków?

podjął następującą uchwałę:

W sytuacji, gdy stroną zawartej bez prawem przewidzianej formy umowy o przeniesienie własności nieruchomości, o zniesienie współwłasności lub umowy o dział spadku był jeden z małżonków przed zawarciem małżeństwa, a w dniu 4 listopada 1971 r. współposiadaczami tej nieruchomości byli oboje małżonkowie przy trwającej wspólności ustawowej, zachodzą przesłanki z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250 ze zm.) do stwierdzenia nabycia własności nieruchomości przez oboje małżonków na prawach wspólności ustawowej.

Uzasadnienie 

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c. zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego:

Józef i Stanisława małżonkowie K. byli właścicielami gospodarstwa rolnego, położonego w Ł. Po śmierci Stanisławy K. (1950 r.), gospodarstwo podzielono do użytkowania przez wdowca i dzieci.

W 1954 r. Józef K. zawarł ponownie związek małżeński z Zofią W. Po jego śmierci (w 1967 r.), spadkobiercy w 1968 r. dokonali nieformalnego działu spadku. W jego wyniku wdowa Zofia K. otrzymała działki o łącznej powierzchni 10.212 m², objęła je w posiadanie i użytkowała sama do dnia 16 marca 1971 r. a od tej daty do 1985 r. razem z drugim mężem Franciszkiem S. z którym zawarła małżeństwo dnia 6 lutego 1971 r.

Aktem własności ziemi z dnia 14 sierpnia 1973 r. Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Ł-B, stwierdziło nabycie przez Zofię i Franciszka małżonków S. własności nieruchomości o powierzchni 10.212 m². Po stwierdzeniu w 1988 r. nieważności tego aktu własności w trybie administracyjnym, sprawę o uregulowanie własności wymienionej nieruchomości przekazano na drogę postępowania sądowego.

Sąd Rejonowy w Łodzi postanowieniem z dnia 30 stycznia 1990 r. stwierdził między innymi, że Zofia i Franciszek małżonkowie S. nabyli z dniem 4 listopada 1971 r. z mocy prawa na wspólność ustawową gospodarstwo rolne położone w Ł. przy ul. Kreciej i Klasztornej 28 o łącznej powierzchni 10.212 m².

Przy rozpoznawaniu sprawy na skutek rewizji wnioskodawców od tego postanowienia Sądowi Wojewódzkiemu nasunęła się wątpliwość przytoczona w sentencji uchwały. Wątpliwość ta wywołana została rozbieżnością poglądów, jaka wystąpiła w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Mianowicie w uchwale z dnia 16 marca 1972 r. III CZP 8/72 (OSNCP 1972 z. 11, poz. 192) Sąd Najwyższy stwierdził, że o zaliczeniu nieruchomości do majątku wspólnego lub odrębnego małżonków decyduje stan istniejący w chwili nieformalnego nabycia, a nie w chwili, gdy to nabycie stało się prawnie skuteczne. Natomiast w późniejszych orzeczeniach z dnia 11 grudnia 1986 r. III CRN 342/86 (nie publ.) oraz uchwałach z dnia 16 listopada 1987 r. III CZP 64/87 (OSNCP 1989, z. 4, poz. 62) i z dnia 1 lutego 1989 r. III CZP 14/88 (nie publ.) Sąd Najwyższy wyraził odmienny pogląd, że dla oceny, czy nieruchomość rolna stała się dorobkiem małżonków na podstawie przepisów ustawy uwłaszczeniowej decydujący jest stan z chwili wejścia w życie ustawy.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przystępując do rozważenia przedstawionego zagadnienia stwierdzić należy, że zgodnie z podstawową przesłanką nabycia własności nieruchomości na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250) konieczne jest, aby objęcie nieruchomości w samoistne posiadanie nastąpiło na podstawie zawartej, bez prawem przewidzianej formy, umowy o przeniesienie własności lub umowy o dział spadku. Ustawa nie wymaga, aby czynność ta była dokonana bezpośrednio przez osobę, w której posiadaniu gospodarstwo znajdowało się w dniu 4 listopada 1971 r. Uwzględnia się także czynności poprzednika posiadacza (współposiadacza).

Zofia S. nie była w dniu 4 listopada 1971 r. samoistnym posiadaczem nieruchomości, lecz współposiadaczem - z mężem Franciszkiem S. (art. 346 k.c.). Wprawdzie nie było to współposiadanie rzeczy objętej wspólnością ustawową, jednakże stanowiło współposiadanie bezudziałowe, a więc o nie dającym się ustalić zakresie współposiadania. Nie można bowiem przyjąć, aby współmałżonek mógł być uważany za osobę korzystającą z gospodarstwa tylko w sposób prekaryjny. Przeczy temu charakter stosunków osobistych, rodzinnych i gospodarczych łączących małżonków. Zatem Zofia S. nie mogła stać się podmiotem uwłaszczenia całej nieruchomości, a jedynie jakiejś jej części, niemożliwej zresztą do określenia ze względu na współposiadanie łączne. Ten swoisty charakter posiadania przemawia za stosowaniem w takich wypadkach liberalnej wykładni art. 1 ust. 1 powołanej ustawy i dlatego należy dojść do wniosku, że objęcie nieruchomości w posiadanie przez jednego z małżonków przed zawarciem małżeństwa, na podstawie nieformalnej umowy przeniesienia własności lub umowy o dział spadku, wywołuje skutki także wobec drugiego z małżonków, który współposiadał z nim tę nieruchomość w dniu 4 listopada 1971 r. W konsekwencji przyjąć trzeba, że w sytuacji, gdy stroną nieformalnej umowy o dział spadku był jeden z małżonków przed zawarciem małżeństwa, a w dniu 4 listopada 1971 r. współposiadaczami tej nieruchomości byli oboje małżonkowie, przy trwającej wspólności ustawowej, zachodzą przesłanki z art. 1 ust. 1 powołanej ustawy uwłaszczeniowej do nabycia własności nieruchomości przez oboje małżonków na prawach wspólności ustawowej.

Na rzecz przyjętego rozwiązania poza argumentami wyżej przytoczonymi przemawia i to, że nabycie własności nieruchomości na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy ma charakter pierwotny. Zatem pogląd o ocenie skutków tego nabycia według stanu istniejącego w dniu wejścia w życie ustawy mógłby być utrzymany tylko przy założeniu retroakcji ustawy. Takie założenie nie znajduje jednak uzasadnienia w treści omawianych przepisów.

Konsekwencją tezy o pierwotnym charakterze nabycia własności w trybie art. 1 ust. 1 powołanej ustawy musi być wniosek, że o zaliczeniu nabytej nieruchomości do majątku wspólnego lub odrębnego małżonków decyduje stan istniejący w dniu wejścia w życie ustawy. Zatem podnoszona w uzasadnieniu zagadnienia okoliczność, że Franciszek S. nie spełnia przesłanek z art. 1 ust. 1 ustawy, nie miałaby znaczenia dla ustalenia w drodze odpowiedniego orzeczenia, że nabyta przez Zofię S. (już tylko część nieruchomości) wchodzi z mocy art. 32 § 1 k.r.o. w skład majątku wspólnego obojga małżonków. Według dyspozycji tego przepisu każdy przedmiot nabyty w czasie trwania wspólności ustawowej, niezależnie od swego charakteru stanowi dorobek małżonków, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w art. 33 k.r.o., a w stanie faktycznym sprawy, na tle którego zostało przedstawione zagadnienie, żaden z tych wyjątków nie zachodzi.

Już tylko ubocznie podnieść należy, że przy przyjęciu odmiennego rozwiązania nie zostałby spełniony też zasadniczy cel ustawy, jakim jest uporządkowanie stanu własności gruntów, skoro pozostałaby nadal nieruchomość o nie uregulowanym stanie prawnym części, której Zofia S. nie mogłaby nabyć w trybie art. 1 ust. 1 ustawy.

Z tych względów na przedstawione zagadnienie udzielono odpowiedzi jak w sentencji.

OSNC 1991 r., Nr 7, poz. 87