Uchwała z dnia 1991-03-15 sygn. III CZP 13/91

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 13/91

Uchwała z dnia 15 marca 1991 r.

Przewodniczący: Prezes SN S. Rudnicki.

Sędziowie SN: G. Bieniek, S. Dmowski, T. Ereciński (sprawozdawca), A. Gola, J. Suchecki, T. Żyznowski.

Sąd Najwyższy z udziałem Prokuratora J. Szewczyka rozpoznał wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 1991 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące zagadnienie prawne:

Czy uchylenie na skutek rewizji nadzwyczajnej postanowienia sądu rejestrowego zarządzającego wpis do rejestru handlowego spółki akcyjnej lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i przekazanie sprawy temuż sądowi do ponownego rozpoznania powoduje konieczność wykreślenia wpisu, a tym samym utratę osobowości prawnej przez spółkę?

postanowił podjąć następującą uchwałę, nadając jej moc zasady prawnej:

Uchylenie na skutek rewizji nadzwyczajnej postanowienia sądu rejestrowego zarządzającego wpis do rejestru handlowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjnej i przekazanie sprawy temuż sądowi do ponownego rozpoznania nie stanowi podstawy do wykreślenia spółki przez sąd rejestrowy.

Uzasadnienie

Przestawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne ma istotne znaczenie praktyczne z punktu widzenia działalności gospodarczej prowadzonej przez spółki kapitałowe oraz odpowiedzialności za zaciągane przez nie zobowiązania i sprowadza się do udzielenia odpowiedzi na pytanie - co dzieje się z wpisem figurującym w rejestrze handlowym, jeżeli postanowienie sądu rejestrowego, zarządzające wpis do rejestru określonej spółki zostało uchylone przez Sąd Najwyższy?

Ani przepisy kodeksu handlowego z 1934 r., ani rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 lipca 1934 r. o rejestrze handlowym (Dz. U. Nr 59, poz. 511 ze zm.) nie dają na to pytanie odpowiedzi. Przedwojenne przepisy o rejestrze nie mogły być oczywiście zharmonizowane z przepisami o rewizji nadzwyczajnej (która to instytucja nie była wówczas znana systemowi naszego prawa procesowego) i dlatego nie przewidywały możliwości uchylenia prawomocnego postanowienia o zarządzeniu wpisu przed rozwiązaniem spółki kapitałowej. Brak ujednoliconych zasad postępowania rejestrowego, które obejmowałoby wszystkie typy rejestrów prowadzonych przez sądy, uniemożliwia również odwołanie się do takich wspólnych reguł postępowania rejestrowego. Odpowiedź na pytanie dotyczące charakteru prawnego wpisu do rejestru handlowego oraz skutków prawnych uchylenia wpisu wymaga więc wykładni przepisów kodeksu handlowego i rozporządzenia o rejestrze handlowym. Przy wykładni tej należy ponadto brać pod uwagę, że przepisy o rejestrze są przepisami wykonawczymi do kodeksu handlowego i nie mogą one (lub ich interpretacja) prowadzić do sprzeczności z przepisami kodeksu handlowego.

W postępowaniu rejestrowym w sprawach z zakresu rejestru handlowego rozróżnia się postanowienia sądu rejestrowego zarządzające dokonanie wpisu, wzmianki lub wykreślenia wpisu oraz sam wpis jako czynność wykonawczą. Treść wpisu ustala sąd rejestrowy w postanowieniu zarządzającym wpis do rejestru handlowego (§ 2 rozp. rej.).

Wpisy do rejestru mają przede wszystkim znaczenie ujawniające i ustalające. Niektóre z nich mają jednak znaczenie konstytutywne, tzn. są niezbędnym warunkiem powstania prawa. Takim jest w szczególności wpis do rejestru handlowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjnej.

Analizowane przepisy nie mówią wyraźne, która ze wskazanych czynności sądu rejestrowego ma znaczenie prawotwórcze. Sformułowanie § 2 rozp. rej. sugerować by mogło, że w czynnościach wpisu znaczenie takie ma postanowienie zarządzające treść wpisu do rejestru, sam wpis jest zaś czynnością wykonawczą o charakterze technicznym. Łączna analiza przepisów prawa materialnego i rozp. rej. przemawia jednak za stanowiskiem, że decydujące znaczenie ma dopiero konstytutywny wpis do rejestru, a postanowienie o treści wpisu jest tylko podstawą tego wpisu.

Wskazuje na to ustalenie, w którym momencie powstaje spółka kapitałowa. Zgodnie bowiem z art. 160 pkt 4 k.h. do powstania spółki z o.o. potrzebny jest wpis do rejestru handlowego, a z art. 171 § 1 k.h. wynika, że spółka nabywa osobowość prawną dopiero przez zarejestrowanie. Do chwili zarejestrowania założyciele spółki są tylko wspólnikami prawa cywilnego. Odpowiednio zarząd spółki zgłasza zawiązanie spółki akcyjnej celem wpisania do rejestru (art. 329 k.h.) i spółka akcyjna nabywa osobowość prawną dopiero przez zarejestrowanie (art. 335 § 1 k.h.). Do powstania spółki nie wystarcza zatem istnienie umowy spółki lub statutu (w wypadku spółki akcyjnej), wydanie postanowienia o wpisie do rejestru, a nawet rozpoczęcie działalności przez spółkę. Niezbędne jest jeszcze dokonanie wpisu do rejestru handlowego. Dopiero sama czynność wpisu do rejestru ma charakter konstytutywny i dokonanie wpisu realizuje główny cel rejestru handlowego, jakim jest ochrona bezpieczeństwa obrotu handlowego i praw osób trzecich. Wpis do rejestru handlowego nie może więc być traktowany wyłącznie jako czynność techniczna. Rozumowanie to znajduje również potwierdzenie w § 21 rozp. rej. Z przepisu tego wynika m.in., że postanowienie sądu rejestrowego zarządzające wykreślenie kupca z rejestru handlowego lub orzekające rozwiązanie spółki nie podlega natychmiastowemu wykonaniu. Ponieważ wpisem jest bez wątpienia również wykreślenie z rejestru, oznacza to, że wydanie postanowienia o wykreśleniu wpisu wcale nie oznacza automatycznej utraty przez wpis skuteczności prawnej.

W konsekwencji należy uznać, że czynność polegająca na wpisie do rejestru handlowego spółki jest czynnością samoistną i stanowi materialnoprawną przesłankę powstania osoby prawnej. Uchylenie na skutek rewizji nadzwyczajnej postanowienia sądu rejestrowego zarządzającego wpis do spółki rejestru handlowego nie może być podstawą do wykreślenia wpisu przez sąd rejestrowy.

Z przepisów kodeksu handlowego wynika, że spółka z o.o. i spółka akcyjna stają się takimi spółkami i uzyskują przymiot osobowości prawnej dopiero wskutek konstytutywnego wpisu do rejestru handlowego, tracą zaś swój byt w następstwie ich rozwiązania. Uregulowanie takie odgrywa doniosłą rolę ochrony bezpieczeństwa obrotu i zapobiega ujemnym skutkom, z którymi nie mogli się liczyć kontrahenci spółki działający w zaufaniu opartym na rejestrze handlowym.

Spółka zarejestrowana istnieje bez względu na rodzaj braków i jej unicestwienie (czyli rozwiązanie) na podstawie orzeczenia sądu nie może nastąpić bez przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego, w trakcie którego spółka nadal zachowuje osobowość prawną (art. 446 § 1 k.h.). Dlatego wykreślenie spółki z rejestru (ściśle wpis wykreślenia) powodujące utratę osobowości prawnej spółki może nastąpić tylko jako ostatni akt likwidacji spółki.

Nie bez znaczenia jest również fakt, że choć rejestr handlowy przedstawia jedynie prawdę formalną, która może być różna od rzeczywistego stanu sprawy, to jednak przepisy k.h. tę prawdę formalną, w odniesieniu do osoby działającej w dobrej wierze, ochraniają (art. 24 k.h.). Jednocześnie § 30 rozp. rej. służy dążeniu by stan prawny figurujący w rejestrze odpowiadał prawdzie materialnej. Tryb przewidziany w tym przepisie również uzależnia działanie sądu z urzędu od wysłuchania osób zainteresowanych, uniemożliwiając tym samym automatyczne wykreślenie przez sąd rejestrowy wpisu z rejestru.

Gdyby założyć, że możliwe jest wykreślenie z rejestru spółki dotkniętej brakami w świetle przepisów k.h. bez jej rozwiązania i przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego, to powstałaby sytuacja, w której m.in. spółka pozbawiona zostałaby swych organów i nie wiadomo by było kto jest uprawniony do zarządzania istniejącym majątkiem spółki. Naruszałoby to interes osób, które działały w imieniu spółki przed jej zarejestrowaniem i prowadziłoby do ich osobistej i solidarnej odpowiedzialności (art. 171 § 2 i 335 § 2 k.h.). Ale wykreślenie spółki jako osoby prawnej przed dokonaniem jej likwidacji naruszałoby również prawa wierzycieli, którzy wchodząc w stosunki umowy ze spółką nabyli prawo żądania zaspokojenia z majątku spółki. Możliwość powstania takiej sytuacji należy więc odrzucić.

W razie uchylenia postanowienia o wpisie konieczne staje się wykorzystanie drogi przewidzianej w art. 173 k.h. w odniesieniu do spółki z o.o. i art. 337 k.h. co do spółki akcyjnej. Uchylenie postanowienia przez Sąd Najwyższy należy rozumieć jako ustalenie, że po zarejestrowaniu spółki stwierdzone zostały "braki wynikłe z niedopełnienia przepisów prawa" (o których mowa w art. 173 § 1 i 337 § 1 k.h.). Sąd rejestrowy jest związany tym stwierdzeniem w tym sensie, że nie może przyjąć, iż wspomniane braki nie wystąpiły. Sąd rejestrowy powinien zatem z urzędu niezwłocznie podjąć postępowanie "naprawcze" z art. 173 lub 337 k.h., wezwać spółkę do usunięcia braków i wyznaczyć jej w tym celu odpowiedni termin.

W literaturze prawa handlowego spotkać można pogląd o możliwości istnienia braków nieusuwalnych oraz że w razie stwierdzenia takich braków spółkę należy wykreślić z rejestru. Również wśród zwolenników tego stanowiska przeważa jednak pogląd, że jeżeli brak jest nieusuwalny, to sąd nie wyznacza terminu i niezwłocznie przystępuje do rozwiązania spółki.

Rozróżnienie braków usuwalnych i nieusuwalnych nie jest jednak uzasadnione. Nie posługują się nim przepisy kodeksu handlowego, które konsekwentnie operują pojęciem braków istotnych i nieistotnych. Nie bez znaczenia jest tu również fakt, że przepisy te nie znają bezwzględnej nieważności ab initio spółki z o.o., która została zarejestrowana.

Jeżeli braki mające istotne znaczenie dla dalszego istnienia spółki nie zostaną usunięte w terminie wyznaczonym przez sąd rejestrowy, sąd ten po wezwaniu zarządu spółki do złożenia oświadczenia, wyda z urzędu postanowienie o rozwiązaniu spółki. Można jednocześnie założyć, że uchylenie postanowienia o wpisie spowodowane jest zawsze brakami istotnymi, bowiem uwzględnienie rewizji nadzwyczajnej możliwie jest tylko w razie stwierdzenia naruszenia przepisów prawa. W każdym zatem wypadku nieusunięcia braków konieczne jest wydanie postanowienia o rozwiązaniu spółki oraz przeprowadzenie postępowania likwidacyjnego.

Usunięcie braków, jeżeli nastąpi w terminie wyznaczonym przez sąd rejestrowy, skutkuje wydanie postanowienia zarządzającego ponownie wpis, które stanowić będzie podstawę dla wpisu istniejącego w rejestrze.

W razie wydania postanowienia o rozwiązaniu spółki, zgodnie z § 21 rozp. rej. sąd rejestrowy zarządzi wpisanie do rejestru odpowiedniej wzmianki. Wzmianka ta stanowić będzie sygnał dla osób trzecich i ostrzegać je o konsekwencjach wchodzenia w stosunki prawne (kredytowe, zobowiązaniowe itp.) z taką spółką.

Należy jednocześnie przyjąć, że w trybie art. 173 lub 337 k.h., tzn. z powodu stwierdzenia braków wynikłych z niedopełnienia przepisów prawa, spółka nie może być rozwiązana po upływie pięciu lat od jej zarejestrowania. Wniesienie rewizji nadzwyczajnej po upływie tego okresu byłoby bezprzedmiotowe. Instrumenty procesowe, jako służebne wobec prawa materialnego, nie mogą być bowiem wykorzystane dla wyłączenia skutków wynikających z prawa materialnego. Przepisy art. 173 § 4 i 337 § 4 k.h. wyraźnie zaś przyjmują sanowanie braków spółki po upływie terminu pięciu lat od jej zarejestrowania.

Po ukończeniu postępowania likwidacyjnego, które powinno być przeprowadzone zgodnie z przepisami art. 262 i nast. k.h. (co do spółki z o.o.) i art. 445 i nast. k.h. (co do spółki akcyjnej) likwidatorzy spółki złożą sprawozdanie likwidacyjne sądowi rejestrowemu z jednoczesnym zgłoszeniem wniosku o wykreślenie spółki z rejestru handlowego (art. 277 § 1 i 460 § 1 k.h.). Na tej podstawie sąd rejestrowy wyda postanowienie o wykreśleniu spółki z rejestru. Zarządzenie wykreślenia może również nastąpić z urzędu (§ 31 rozp. rej.). Wykreślenie wpisu w rejestrze nastąpi po uprawomocnieniu się postanowienia zarządzającego wykreślenie wpisu (§ 30 rozp. rej.).

W momencie, w którym nastąpi to wykreślenie wpisu z rejestru, spółka utraci osobowość prawną.

W rezultacie tych rozważań Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak na wstępie i nadał jej moc zasady prawnej (art. 13 pkt 4 i 21 ustawy o Sądzie Najwyższym).

OSNC 1991 r., Nr 7, poz. 77