Wyrok z dnia 1988-08-10 sygn. III CRN 229/88

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. III CRN 229/88

Wyrok z dnia 10 sierpnia 1988 r. 

Samoistny posiadacz rzeczy w złej wierze może żądać zwrotu nakładów koniecznych przed wydaniem tej rzeczy właścicielowi (art. 226 § 2 k.c).  

Przewodniczący: sędzia SN: K. Piasecki.

Sędziowie SN: B. Bladowski, T. Żyznowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy z powództwa Stanisława i Grażyny D. przeciwko Annie D. o przeniesienie własności lub zapłatę i wzajemnie o zapłatę na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od wyroku Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu z dnia 16 grudnia 1987 r.

uchylił zaskarżony wyrok w zakresie oddalającym rewizję powodów (pkt II) i orzekającym o kosztach postępowania rewizyjnego (pkt III), a także poprzedzający go wyrok Sądu Rejonowego w Środzie Śląskiej z dnia 29 września 1987 r. (...) w zakresie oddalającym powództwo główne (pkt I), jak również rozstrzygającym o kosztach procesu (pkt IV), i w uchylonym zakresie przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w Środzie Śląskiej do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o pobraniu opłaty od rewizji nadzwyczajnej.

Uzasadnienie 

Powodowie, Stanisław i Grażyna małż. D., pierwotnie żądali zasądzenia od pozwanej Anny D. kwoty 901.993,20 zł z odsetkami z tytułu nakładów, jakie poczynili na budynki stanowiące odrębny od gruntu przedmiot własności pozwanej, oraz z tytułu zwrotu zapłaconego za pozwaną podatku spadkowego. W toku postępowania powodowie rozszerzyli żądanie pozwu do kwoty 1.456.369 zł. Powyższą czynność poprzedzało pismo procesowe powodów z dnia 31 marca 1987 r., w którym powodowie zmienili żądanie pozwu żądając zobowiązania pozwanej Anny D. do złożenia w Państwowym Biurze Notarialnym w W. oświadczenia stwierdzającego, że przenosi ona na powodów 1/2 udziału we własności budynku mieszkalnego i zabudowań gospodarczych, położonych w S., mających urządzoną księgę wieczystą Kw. nr (...) PBN w W., a stanowiących odrębny od gruntu przedmiot własności.

Pozwana Anna D. zaprzeczyła, w odpowiedzi na pozew, twierdzeniom faktycznym przytoczonym przez powodów i wniosła powództwo wzajemne o zapłatę 860.000 zł obejmujące: dwukrotnie udzieloną powodom pożyczkę w wysokości 300.000 i 200.000 zł oraz kwotę 360.000 zł, z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości, licząc po 10.000 zł miesięcznie.

Powodowie nie uznali powództwa wzajemnego i wnosili o jego oddalenie w całości. Wyrokiem z dnia 29 września 1987 r. Sąd Rejonowy oddalił w całości powództwo główne, a wzajemne uwzględnił częściowo do wysokości 550.000 zł.

W uzasadnieniu tego wyroku Sąd orzekający ustalił, że powodowie nie spełniają przesłanek przewidzianych w art. 231 § 1 k.c. Dokonane przez nich nakłady na budynki nie przekraczają wartości działki. Roszczenie o zwrot wartości tych nakładów jest - zdaniem tego Sądu - przedwczesne.

W tym względzie Sąd Rejonowy powołał się na orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1967 r. III CRN 356/67 - OSNCP 1968, z. 8-9, poz. 148).

Za udowodnione Sąd Rejonowy uznał powództwo wzajemne do wysokości 500.000 zł z tytułu udzielonych powodom pożyczek oraz 50.000 zł, za korzystanie z budynków przez okres 10 miesięcy, poczynając od dnia zgłoszenia tego żądania. Na skutek rewizji powodów Sąd Wojewódzki zmienił zaskarżony wyrok Sądu Rejonowego w ten sposób, że zasądził na rzecz powodów Stanisława i Grażyny małż. D. kwotę 71.018 zł, jako zwrot zapłaconego za pozwaną podatku; w pozostałej części oddalił rewizję.

W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Wojewódzki w całości podzielił ustalenia i wnioski Sądu Rejonowego co do braku podstaw do uwzględnienia powództwa opartego na art. 231 k.c., a także co do przedwczesności żądania zwrotu nakładów, które określił jako konieczne. Roszczenie to może być realizowane po zwrocie nieruchomości właścicielowi. Sąd rewizyjny także powołał się na przytoczone orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1967 r. III CRN 356/67.

Wyrok ten w zakresie oddalającym rewizje powodów został zaskarżony rewizją nadzwyczajną złożoną przez Ministra Sprawiedliwości. Zarzucając temu wyrokowi rażące naruszenie art. 387 k.p.c., art. 225 § 1 k.c. i art. 5 k.c. skarżący wnosił o jego uchylenie w zaskarżonym zakresie i orzeczenie co do istoty sprawy przez zasądzenie od pozwanej Anny D. na rzecz powodów Stanisława i Grażyny D. dalszej kwoty 1.385.350 zł, z 8% od dnia 12 maja 1987 r., ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku co do oddalenia rewizji powodów oraz w odpowiednim zakresie wyroku Sądu Rejonowego w Środzie Śląskiej z dnia 29 września 1987 r. i przekazanie sprawy temuż Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.  

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Trafnie sądy obu instancji odwołały się do art. 224 i nast. k.c. regulujących w sposób kompleksowy wzajemne stosunki w kwestiach tamże unormowanych, między właścicielem pozbawionym faktycznego władztwa nad rzeczą a jej posiadaczem. Jednakże w orzeczeniach tych sądów, a także w rewizji nadzwyczajnej, nie znalazło odróżnienia zawarte w art. 226 k.c. unormowanie, co do nakładów koniecznych i innych. Stosownie do art. 226 § 1 k.c. samoistny posiadacz w dobrej wierze może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie mają pokrycia w korzyściach, które uzyskał z rzeczy. Zwrotu innych niż konieczne nakładów może uprawniony posiadacz żądać tylko o tyle, o ile zwiększają wartość rzeczy w chwili jej wydania właścicielowi.

Takie unormowanie przesądza o zależności tego roszczenia od wystąpienia przez właściciela z żądaniem wydania rzeczy. Dopiero bowiem w chwili wydania tej rzeczy właścicielowi można ocenić, czy i w ogóle istnieje i w jakim rozmiarze obowiązek zwrotu dokonanych przez posiadacza nakładów, lecz - co ponownie należy podkreślić - nie będących nakładami koniecznymi. Powyższe wyodrębnienie nakładów koniecznych i innych oraz zróżnicowanie przesłanek ich zwrotu wyklucza jednolite ich w tym względzie potraktowanie, jak to uczyniły sądy obu instancji.

Sąd Rejonowy w ogóle nie określił rodzaju dokonanych przez powodów nakładów, a Sąd Wojewódzki wskazał, że są to nakłady konieczne. Jednakże motywacja obu orzeczeń o przedwczesności zwrotu tych nakładów odwoływała się do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1967 r. III CRN 356/67. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że jeżeli posiadacz w dobrej wierze odpowiadający warunkom zakwalifikowania go jako posiadacza samoistnego, zgłasza roszczenie z tytułu nakładów koniecznych, to na poczet tych nakładów należy zaliczyć korzyść, jaką uzyskał, nie płacąc czynszu za zajmowane mieszkanie. Inne nakłady mogą być rozliczone według wartości nieruchomości w chwili wydania właścicielom, a jeżeli wydania takiego nie było, żądanie zwrotu tych nakładów należy uznać za przedwczesne. Przytoczone orzeczenie podkreśla - stosownie do art. 226 k.c. - różnicę między nakładami koniecznymi a innymi i wyłącznie wymagalność tych innych nakładów wiąże z chwilą wydania rzeczy właścicielowi. Chwila ta bowiem określa wartość rzeczy zwiększoną nakładami innymi niż nakłady konieczne.

Powodowie - jak to wynika z ustaleń sądów obu instancji, opartych na niekwestionowanej opinii biegłego W. T. - dokonali znacznych nakładów na sporną nieruchomość, umożliwiających normalne korzystanie. Nieruchomość ta była - według opinii biegłego - poważnie zrujnowana i zdekapitalizowana. Nakłady powodów w przeważającej wysokości polegały na przystosowaniu domu mieszkalnego do zamieszkania w nim. Obejmowały one m.in.: wymianę całej stolarki, zbicie i nałożenie tynków, białkowanie, malowanie, wykonanie posadzki i podłóg, urządzenie łazienki, doprowadzenie wody, wymianę instalacji elektrycznej oraz naprawę rynien, a także wybudowanie ganku. Powodowie byli, jak to wynika z niekwestionowanych ustaleń, posiadaczami w złej wierze. Zakres ich żądania ograniczony jest do nakładów koniecznych i tylko o tyle, o ile właścicielka wzbogaciłaby się bezpodstawnie ich kosztem. Dalsze ograniczenia, w tym także przytoczone w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, nie wynikają z ustawy (art. 226 § 2 k.c.).

Takie unormowanie odpowiada istocie nakładów koniecznych i udzielenia realnej ochrony posiadaczowi w złej wierze. Skoro nakłady konieczne mają zapewnić normalne korzystanie z rzeczy, to musiałby je ponieść sam właściciel tej rzeczy, gdyby jej nie wydał. Powodowie płacą wynagrodzenie za korzystanie z budynków. Wysokość tego wynagrodzenia została ustalona z uwzględnieniem wszelkich okoliczności, a zatem ich wydatki poczynione na modernizację nieruchomości, które zapewniły jej odpowiedni standard, wpłynęły, i to w zasadniczy sposób, na wysokość pobieranego przez właścicielkę wynagrodzenia. Właściciel zatem nie zawsze jest zainteresowany odzyskaniem rzeczy i przywróceniem równowagi ekonomicznej pomiędzy nim i posiadaczem, zachwianej czerpaniem przez właściciela korzyści majątkowych z nakładów dokonanych przez posiadacza, bez jednoczesnego zwrotu równowartości tych nakładów koniecznych. Podzielenie zatem zapadłych orzeczeń oddalających w całości żądanie powodów byłoby równoznaczne z przyznaniem priorytetu dla interesów właściciela kosztem posiadaczy, w sytuacji gdy ustawa nie daje podstaw do wydania rozstrzygnięcia takiej treści. Trudno zaś negatywnymi skutkami tak ukształtowanego stosunku obarczać jedną z jego stron, skoro był on wynikiem zgodnego współdziałania obu stron, lub co najmniej ich aprobaty. Jeśli w następstwie późniejszych zdarzeń kontynuowanie tego stosunku nie jest możliwe, naturalne i odpowiadające obowiązującym przepisom jest dążenie do odzyskania równowartości dokonanego wkładu i rzeczy stanowiącej przedmiot własności jednej ze stron. Skoro zatem Sąd Wojewódzki jako rewizyjny przesądził (ze skutkami określonymi w art. 389 k.p.c.), że dokonane przez powodów nakłady są nakładami koniecznymi, to powyższe wykluczało możliwość aprobaty rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji, oddalającego żądanie zwrotu tych nakładów z powodu przedwczesności powództwa. Trafny zatem okazał się zarzut rażącego naruszenia art. 226 § 2 k.c. i 387 k.p.c. Ponadto sądy obu instancji pominęły zgłoszoną w pozwie i podtrzymywaną w skardze rewizyjnej gotowość wydania nieruchomości pozwanej po zwrocie przez nią wydatków na remont budynków. Gdyby się bowiem w toku rozpoznawania sprawy okazało, że właścicielka nie przyjęła tej oferty i pozostała w zwłoce w odbiorze spornych obiektów, to nawet przyjęty przez sądy obu instancji ustawowy zakaz żądania zwrotu nakładów przed wydaniem rzeczy mógłby okazać się nieaktualny. Z przytoczonych względów rewizja nadzwyczajna zasługuje na uwzględnienie, chociaż nie w pełni można podzielić zapatrywanie wyrażone w jej uzasadnieniu.

Postępujący wzrost cen materiałów budowlanych i usług, co podnosili powodowie na rozprawie przed Sądem Najwyższym, potwierdza brak warunków do wydania orzeczenia co do istoty sprawy.

W zaskarżonym rewizją nadzwyczajną zakresie, i określonym w sentencji wyroku, orzeczenia sądów pierwszej i drugiej instancji zostały uchylone z przekazaniem sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania (art. 422 § 2 k.p.c.). O obowiązku uiszczenia opłaty odpowiadającej wpisowi należnemu od rewizji nadzwyczajnej orzeczono na podstawie art. 35 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

OSNC 1990 r., Nr 12, poz. 153