Uchwała z dnia 1987-08-19 sygn. III AZP 2/87

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III AZP 2/87

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 19 sierpnia 1987 r.

Przewodniczący: sędzia SN Z. Marmaj (sprawozdawca). Sędziowie SN: T. Bukowski, S. Dmowski, Ł. Grygołajtys, T. Miłkowski, K. Strzępek, M. Sychowicz.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej, E. Oborskiego, rozpoznał wniosek Prokuratora Generalnego PRL z dnia 30 stycznia 1987 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy brak odpowiedzi na krytykę prasową określoną w art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. - prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24) - mimo upływu miesięcznego terminu od przekazania jej adresatowi przez redaktora naczelnego - jest odmową udzielenia informacji w rozumieniu art. 4 ust. 3 i 4 oraz art. 11 ust. 2 i art. 49 tej ustawy?"

podjął następującą uchwałę i nadał jej moc zasady prawnej:

Brak odpowiedzi na krytykę prasową przewidzianą w art. 6 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. - prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24), mimo upływu miesięcznego terminu od przekazania jej adresatowi przez redaktora naczelnego z żądaniem ustosunkowania się, jest - w rozumieniu art. 4 ust. 3 - równoznaczny z odmową udzielenia informacji, na którą przysługuje skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego (art. 4 ust. 4).

Uzasadnienie

Prawo prasowe, obowiązujące od 1 lipca 1984 r., jest aktem prawnym kompleksowo normującym funkcjonowanie prasy. Prasą - według definicji zawartej w art. 7 ust. 2 pkt 1 ustawy - są w szczególności publikacje periodyczne, które nie tworzą zamkniętej, jednorodnej całości, ukazujące się nie rzadziej niż raz w roku, opatrzone stałym tytułem lub nazwą, numerem bieżącym i datą. W tym znaczeniu "prasą" są w szczególności dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, stałe przekazy teleksowe, biuletyny, programy radiowe i telewizyjne, kroniki filmowe, wszelkie istniejące i powstające w wyniku postępu technicznego środki masowego przekazywania - w tym również rozgłośnie oraz radiowęzły - upowszechniające publikacje periodyczne za pomocą druku, wizji, fonii lub innej techniki rozpowszechniania.

W myśl art. 1 ustawy prasa, zgodnie z Konstytucją PRL, korzysta z wolności słowa i druku oraz realizuje prawo obywateli do informacji i oddziaływania na bieg spraw publicznych. Konkretyzując zadania i uprawnienia prasy ustawa stanowi m.in., iż prasa:

- rozpowszechnia informacje oraz wyraża opinie służące rozwojowi socjalistycznych stosunków społecznych, gospodarki narodowej, nauki i kultury; współpracy międzynarodowej w duchu pokoju;

- urzeczywistnia zasady jawności życia publicznego i kontroli społecznej oraz ujawnia i krytykuje negatywne zjawiska życia społecznego i gospodarczego;

- umożliwia obywatelom uczestnictwo w konsultacjach społecznych i dyskusjach, a tym samym ich współudział w podejmowaniu decyzji dotyczących węzłowych problemów kraju i innych spraw publicznych.

Już tylko przykładowe wyliczenie zadań i uprawnień prasy wskazuje, jak szeroka i wszechstronna jest jej rola.

Te wszechstronne zadania prasa może wypełniać tylko wówczas, gdy będzie miała szeroki dostęp do informacji. Celowi temu mają służyć rozwiązania organizatorskie, np. powołanie instytucji rzeczników prasowych, a także nałożenie prawnego obowiązku udzielania prasie informacji. Obowiązek ten, zgodnie z dyspozycją art. 4 prawa prasowego, obciąża w zakresie swej działalności:

- organa państwowe (naczelne, centralne i terenowe organa administracji państwowej, sądy, prokuratury itp.),

- przedsiębiorstwa państwowe i inne państwowe jednostki organizacyjne,

- organizacje spółdzielcze - w zakresie działalności społeczno-gospodarczej,

- związki zawodowe, organizacje samorządowe, organizacje społeczne - w zakresie zleconych zadań w sferze administracji państwowej oraz innej działalności publicznej.

Obowiązek informowania rozumiany jest w ten sposób, że każda państwowa jednostka organizacyjna, a także organizacja spółdzielcza, związkowa, samorządowa - w razie wyżej wskazanym - ma obowiązek - na życzenie dziennikarza lub z własnej inicjatywy - udzielić prasie wiadomości związanych z jej działalnością. Tryb udzielania tych informacji oraz organizację i zadania w tym zakresie rzeczników prasowych w urzędach organów administracji państwowej określiła Rada Ministrów w rozporządzeniu z dnia 9 lipca 1984 r., wydanym w wykonaniu delegacji zawartej w art. 11 ust. 4 prawa prasowego. Informacje udzielane prasie powinny być pełne, rzetelne i aktualne, nie mogą pomijać trudności i niedociągnięć oraz działań podejmowanych w celu ich usunięcia. Organa administracji państwowej oraz osoby występujące w ich imieniu mają ponadto obowiązek wyjaśnienia polityki rządu i innych organów, co ma służyć urzeczywistnieniu zasady jawności życia publicznego.

Odmowa udzielania dziennikarzowi informacji może mieć miejsce wówczas, gdy jest to uzasadnione ze względu na ochronę tajemnicy państwowej i służbowej oraz innej tajemnicy chronionej ustawą (art. 4 ust. 3 ustawy). Chodzi tu w szczególności o kwestie objęte ustawą z dnia 14 grudnia 1982 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej (Dz. U. Nr 40. poz. 271) oraz o tzw. tajemnice zawodowe. Można tu wymienić obowiązek sędziego zawodowego i ławnika w odniesieniu do okoliczności, o których powziął wiadomość poza jawną rozprawą sądową; tajemnicę adwokata, w odniesieniu do wiadomości uzyskanych w związku z udzieleniem pomocy prawnej; lekarza - w odniesieniu do okoliczności, o których dowiedział się w związku z wykonywaniem zawodu; dziennikarza i innych osób zatrudnionych w redakcji w zakresie wskazanych w art. 15 i 16 prawa prasowego; tajemnicę bankową w zakresie obrotów i stanu rachunków bankowych.

Odmowa udzielenia informacji dziennikarzowi może być kwestionowana, jako naruszająca prawo prasy do informacji, jeśli udzielenia informacji odmawia jednostka, na której ciąży obowiązek informowania. Postępowanie w tym zakresie zostało unormowane w art. 4 ust. 3 ustawy. W takiej sytuacji redaktor naczelny może zażądać doręczenia tej odmowy zainteresowanej redakcji w formie pisemnej. Pismo odmawiające informacji powinno być złożone w terminie trzech dni i zawierać treść określoną w art. 4 ust. 3 ustawy, a w szczególności wskazywać powody uzasadniające odmowę. Odmowa ta może być przedmiotem skargi do Naczelnego Sądu Administracyjnego, w terminie trzydziestu dni. Oczywiście skarga do sądu administracyjnego przysługuje bez wyczerpania toku instancji. Jest to nowe uprawnienie Naczelnego Sądu Administracyjnego. Zaskarżeniu w tym trybie może podlegać nie tylko odmowa udzielenia informacji, ale także niezachowanie wymagań, jakim odmowa ta powinna odpowiadać, a także brak pisma w oznaczonym terminie. W tym ostatnim przypadku skarga do sądu administracyjnego będzie dotyczyć milczenia organu zobowiązanego do udzielenia informacji i pisemnej odmowy. Sytuacja ta wykazuje wiele podobieństwa do skargi z art. 216 § 1 k.p.a., gdy w ustalonym w przepisach prawa terminie organ administracji państwowej nie wydał decyzji. Uprawnienie żądania udzielenia odmowy na piśmie oraz możliwość zaskarżenia odmowy do sądu administracyjnego nie ma zastosowania w odniesieniu do organów władzy państwowej i wymiaru sprawiedliwości (art. 4 ust. 6).

Krytyka prasowa jest - obok funkcji informacyjnych - ważnym zadaniem prasy. Stanowi ona istotny czynnik w rozwoju i kształtowaniu stosunków społecznych. Poddawanie krytyce ujemnych zjawisk występujących w życiu społecznym i ekonomicznym przyczynia się do eliminowania ich i tym samym do poprawy tych stosunków, eliminowania nieprawidłowości, zwiększania efektywności gospodarowania, wpływa na tworzenie klimatu wiarygodności i zaufania. Krytyka podejmowana w obronie uzasadnionego interesu społecznego zasługuje na pełną aprobatę i ochronę także prawną. Dlatego właśnie w art. 44 ust. 1 prawa prasowego przewidziana jest sankcja karna za utrudnianie lub tłumienie krytyki prasowej.

Krytyka prasowa spełni swą funkcję wówczas, gdy ujemne zjawiska napiętnowane publicznie w istocie zostaną wyeliminowane, osoby krytykowane zmienią swe postępowanie lub zostaną podciągnięte do odpowiedzialności karnej lub dyscyplinarnej, gdy zostaną uruchomione instrumenty przeciwdziałające powstawaniu nieprawidłowości i zła. Odpowiedź na krytykę więc jest istotnym elementem wychowawczym, harmonijnie wplecionym w podstawowe funkcje prasy. Skoro prasa - jak już podkreślono na wstępie - ma służyć m.in. rozwojowi socjalistycznych stosunków społecznych, urzeczywistnianiu zasady jawności życia publicznego, umożliwiać obywatelom wpływanie na decyzje dotyczące węzłowych problemów kraju i spraw publicznych, to staje się oczywiste, że prasa powinna mieć gwarancje, iż uzyska odpowiedzi od właściwych jednostek na zamieszczoną w prasie i przekazaną im krytykę prasową. Obowiązek udzielenia odpowiedzi na przekazaną krytykę jest więc obowiązkiem udzielenia informacji, o jakiej mowa w art. 4 ust. 3 ustawy, a brak tej odpowiedzi jest równoznaczny z odmową udzielenia informacji. W myśl art. 6 ust. 2 prawa prasowego, organa państwowe, przedsiębiorstwa i inne państwowe jednostki organizacyjne oraz organizacje spółdzielcze są zobowiązane do udzielania odpowiedzi na przekazaną im krytykę prasową bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w ciągu miesiąca. Dotyczy to także związków zawodowych, organizacji samorządowych i innych organizacji społecznych, jednakże tylko w zakresie prowadzonej przez nie działalności publicznej. Powołany przepis posługuje się terminem "przekazanej" krytyki. Oznacza to, że obowiązek udzielenia odpowiedzi nie powstaje w związku z opublikowaniem krytyki, lecz nadto musi nastąpić jej "przekazanie" przez redakcję (z reguły będzie to przesłanie wycinka prasowego lub informacji o jej opublikowaniu) krytykowanemu organowi lub instytucji. Wprawdzie przepis art. 6 prawa prasowego nie stanowi wprost, iż nieudzielenie odpowiedzi na przekazaną krytykę w terminie jednego miesiąca może stanowić podstawę do wniesienia skargi do sądu administracyjnego, jednakże z istoty i celu krytyki - o czym była już mowa - wynika, że skarga taka przysługuje. Przyjęcie innej koncepcji prowadziłoby do niweczenia wspomnianego celu krytyki prasowej. Milczenie właściwego organu (instytucji, organizacji) na przekazaną krytykę prasową jest w istocie odmową udzielenia informacji, o której mowa w art. 4 ust. 3 i 4 prawa prasowego, dlatego na takie "milczenie" przysługuje skarga do sądu administracyjnego, po upływie miesiąca od daty przekazania krytyki.

Przekazanie krytyki wraz z żądaniem odpowiedzi musi nastąpić w określonej formie, z zachowaniem ustawowych wymagań. W szczególności pismo w tej sprawie musi być wystosowane w imieniu redakcji i podpisane przez redaktora naczelnego lub przez osobę przez niego upoważnioną. Wynika to z treści art. 4 ust. 3 i art. 25 ustawy, które czynią redaktora naczelnego odpowiedzialnym za kierowanie redakcją, sprawy organizacyjne itp.

Z powyższych względów orzeczono jak w sentencji uchwały.

OSNC 1988 r., Nr 2-3, poz. 25